Przyjaźń między dwoma kompozytorami: Fryderykiem Chopinem oraz Franciszkiem Lisztem, stanowiła temat zainteresowań zarówno muzykologów, jak i literaturoznawców, a także wielbicieli talentu obu genialnych twórców epoki romantyzmu. Biogramy oraz pamiątki po muzykach stanowiły i wciąż stanowią istotny element edukacji patriotycznej, tak w Polsce, jak i na Węgrzech. Biorąc pod uwagę Chopino- i Lisztomanię, zastanawiający jest fakt, iż niewiele osób wie, że autorem pierwszej biografii Fryderyka Chopina był właśnie Franciszek Liszt, a pomagała mu w tym ówczesna partnerka – pochodząca z Polski księżna.
Kilka słów o relacjach Liszta z Chopinem
Pierwsze spotkanie Fryderyka Chopina (1810-1849) z młodszym o rok Franciszkiem Lisztem (1811-1886) zdaniem większości badaczy odbyło się między grudniem 1831, a kwietniem 1833 roku. Pomimo rozbieżności co do konkretnej daty spotkania nie ulega wątpliwości, że doszło do niego podczas jednego z paryskich koncertów, na którym gościli obaj muzycy. Od tego czasu obracali się oni w tym samym środowisku polityczno-artystyczno-literackim, a na podstawie zachowanej korespondencji oraz relacji ówczesnych świadków uważa się, że darzyli się przyjaźnią, a także wzajemnym podziwem dla umiejętności kompozytorskich oraz wirtuozerii.
W badaniach prowadzonych na przestrzeni ostatnich lat, coraz więcej uwagi poświęcano rozważaniom nad możliwą rywalizacją i wzajemną zazdrością między muzykami. Badacze dopatrują się w nich powodów oziębłości w relacjach między kompozytorami, szczególnie podczas ostatnich lat życia Chopina, a także późniejszego niezadowolenia jego rodziny z przygotowanej przez Liszta biografii. Podstawą do tego rodzaju przypuszczeń jest między innymi korespondencja obu pianistów z krytykiem i pisarzem Ernestem Legouvém, w której ze strony tak Chopina, jak i Liszta wyczuwalna jest nuta zazdrości wobec siebie. Zwolennicy tej teorii jako kolejny dowód na pogorszenie stosunków między kompozytorami wskazują treść recenzji koncertu Chopina z 26 kwietnia 1841 roku, której autorem był Liszt.
Recenzja koncertu Fryderyka Chopina (z 26 kwietnia 1841 roku) autorstwa Franciszka Liszta.
Revue et gazette musicale de Paris, nr 31, 2 maja 1841 roku. Źródło: gallica.fr.
Artykuł, który ukazał się na łamach Revue et Gazette Musicale de Paris (nr 31 z 2 maja 1841 roku), pomimo pozytywnej oceny samego wydarzenia, zdecydowanie nie przypadł Chopinowi do gustu i uważany jest za jedno z głównych wydarzeń, które zapoczątkowały ochłodzenie relacji. W opozycji do tej hipotezy zaznaczyć należy, że Liszt w korespondencji z Chopinem nadal używał zwrotów jednoznacznie świadczących o swoim przyjaznym stosunku do Polaka, a po śmierci Chopina jako pierwszy podjął się napisania jego biografii.
Bez względu na to, jakimi uczuciami w rzeczywistości darzyli się muzycy w latach czterdziestych, okres paryski stanowił dla nich czas intensywnych kontaktów zarówno zawodowych, jak i prywatnych. To wówczas budowali oni swoją rozpoznawalność na paryskich salonach i otoczeni byli wspólnym gronem mecenasów, przyjaciół i artystów. Wiele spośród tych osobistości, w szczególności zaś kobiety, wywarło wpływ na życie i twórczość obu geniuszy.
Kobiety w życiu Chopina i Liszta
Za sprawą wspólnego grona znajomych oraz przyjęć towarzyskich organizowanych w mieszkaniach obu wirtuozów fortepianu, poznali oni swoje wieloletnie partnerki. To w mieszkaniu Chopina Liszt poznał w 1833 roku hrabinę Marie d'Agoult, która dwa lata później odeszła od swojego męża i zamieszkała z węgierskim kompozytorem. Para doczekała się trójki potomstwa. W trakcie kilkunastoletniego związku podróżowali oni po całej Europie, zamieszkując na dłużej w Szwajcarii i we Włoszech, gdzie koncerty z udziałem Liszta cieszyły się ogromną popularnością.
Z kolei jesienią 1836 roku Fryderyk Chopin poznał w mieszkaniu Liszta, podczas jednego z odbywających się u niego wieczorów literackich, słynną francuską pisarkę i gwiazdę paryskich salonów – George Sand. Kulisy związku Chopina z Sand stanowią wciąż źródło wielu kontrowersji, które także obecnie inspirują współczesnych biografów i twórców filmowych. Wymienić można między innymi filmy Improwizacja z 1991 roku (reż. James Lapine), czy Chopin. Pragnienie miłości z roku 2002 (reż. Jerzy Antczak). Nieodłącznym elementem owych adaptacji jest postać Franciszka Liszta. Podczas trwania związku Chopina i Sand, częstymi gośćmi pisarki w jej domu w Nohant byli Liszt wraz z d’Agoult.
Na dwa lata przed śmiercią polskiego kompozytora doszło do jego rozstania z George Sand. Podupadłym na zdrowiu artystą zajęła się Jane Stirling, która zasłynęła jako pianistka-amatorka oraz studentka i wierna towarzyszka Chopina w ostatnich latach jego życia.
W tym samym roku, w którym rozstali się Chopin i Sand (1847), zakończył się związek Liszta z Marie d’Agoult. Podczas swojego koncertu w Kijowie, który odbył się tego samego roku, Liszt poznał kolejną długoletnią partnerkę, którą była księżna polskiego pochodzenia, Karolina Sayn-Wittgenstein (z domu Iwanowska). Zamożna księżna opuściła dla Liszta swojego męża, po czym para zamieszkała wspólnie w Weimarze, gdzie Liszt otrzymał stanowisko kapelmistrza, które obejmował do 1861 roku. Karolina znacznie wpłynęła na życie Franciszka, namawiając go do zrezygnowania z objazdowego koncertowania i skupienia się na komponowaniu.
Franciszek Liszt znany był z tego, że sprzyjał sprawie polskiej. Nie bez znaczenia w tej kwestii musiały być lata spędzone z Chopinem w towarzystwie polskiej emigracji, która masowo napłynęła do Francji po upadku powstania listopadowego. Także postawa księżnej, której bliskie sercu były sprawy związane z podtrzymywaniem i promowaniem polskiej kultury, wydają się nie być bez znaczenia, szczególnie w rozważaniach nad powstaniem pierwszej biografii Chopina.
Pierwsza biografia Chopina
Chopin, pełen słodyczy i harmonii geniusz – tymi słowami Franciszek Liszt rozpoczął biografię polskiego geniusza i przyjaciela. Jej editio princeps ukazała się w siedemnastu odcinkach, publikowanych od 9 lutego do 17 sierpnia 1851 roku na łamach francuskiego periodyku La France Musicale.
Pierwsza z siedemnastu części pierwszego wydania biografii Fryderyka Chopina autorstwa Franciszka Liszta.
La France Musicale, nr 6 z 9 lutego1851 roku. Źródło: gallica.fr.
Rok później biografia wydana została w formie książkowej, zatytułowanej po prostu F. Chopin (Paris 1852) i często to właśnie ta edycja uznawana jest za pierwszą biografię kompozytora. Kulisy jej powstania były przedmiotem dokładnych badań opartych w dużej mierze na zachowanej korespondencji Liszta z rodziną Chopina, krytykami muzycznymi i osobami ze środowiska kompozytora, a także wydawcami (większość listów znajduje się w internetowych bazach o otwartym dostępie).
Biografia autorstwa Liszta budzi kontrowersje ze względu na pewne błędy faktograficzne w niej zawarte, ale również z powodu trudności w ocenie rzeczywistego wkładu autorskiego węgierskiego kompozytora. Istotną bowiem rolę w jej powstaniu, jak się obecnie uważa, odegrała księżna Karolina. Szczególnie w przypadku drugiego wydania z 1879 roku uważa się, że Liszt pozwolił księżnej na wprowadzanie licznych korekt, czy wręcz na napisanie wielu fragmentów. Tym niemniej jest to pozycja ciekawa, przede wszystkim ze względu na ogólne obserwacje podkreślające wyjątkową w skali europejskiej twórczość, a także osobowość Chopina. Szczególnie interesujące mogą być zwłaszcza opisy grona przyjaciół Polaka, które z pewnością powstały na podstawie wspomnień Liszta z okresu paryskiego.
Strona tytułowa oraz spis treści z nowej edycji (wyd. 1879) biografii Chopina autorstwa Franciszka Liszta. Źródło: polona.
Patrząc pod kątem treści będących propagandą polskości, pierwsza biografia Chopina stanowi ciekawy opis Polski porozbiorowej, wraz z jej bogatymi tradycjami i obyczajowością, a także kulturą muzyczną i tańcami, mającymi przemożny wpływ na twórczość kompozytora. Jest świadectwem tego, jak szybko Fryderyk Chopin stał się jednym z najważniejszych polskich symboli narodowych, wykorzystywanych nieprzerwanie aż po dzień dzisiejszy.
Chopin i Liszt współcześnie
Przyjaźni obu kompozytorów poświęcona została kilkanaście lat temu wystawa zorganizowana przez Towarzystwo im. Fryderyka Chopina w Warszawie, przy współpracy z Muzeum Pamięci Franciszka Liszta w Budapeszcie. Wystawie Chopin i Liszt, która odbyła się w 1995 roku w Zamku Ostrogskich w Warszawie, towarzyszył katalog wystawy pod redakcją Hanny Wróblewskiej-Straus. Na podkreślenie zasługuje fakt, że w zbiorach Narodowego Instytutu Fryderyka Chopina w Warszawie znajduje się fortepian należący niegdyś do Franciszka Liszta.
Jak wspomniano wcześniej, motyw przyjaźni między Chopinem i Lisztem stosunkowo często występował w kinematografii. Warto w tym miejscu wspomnieć o będącym obecnie w realizacji projekcie, do którego zaproszony został zespół najlepszych filmowców i gwiazd Hollywood. Jest on zatytułowany Liszt & Chopin in Paris (Liszt i Chopin w Paryżu), a jego producentem został John Mark.
Maria Jaworska
Z wykształcenia archeolog śródziemnomorski, absolwentka Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. Doktorantka na Wydziale Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego. Uczestniczka polskich badań archeologicznych, m.in. w Ptolemais (Libia), Novae (Bułgaria), Apsaros (Gruzja). Jedną z jej pasji jest popularyzacja historii.
Źródła
Waters E., Chopin by Liszt, The Musical Quarterly, 47/2, 1961, s. 170-194
Online:
http://www.hitnhot.pl/przyjazn-dwoch-geniuszy-chopin-i-liszt
https://www.polskieradio.pl/7/8319/Artykul/2321414,John-Mark-i-jego-Chopin-i-Liszt-w-Paryzu
http://racjonalista.tv/liszt-o-chopinie/
http://web.archive.org/web/20110928073933/http://www.globusz.com/ebooks/Liszt/00000010.htm