Mazur i mazurek są to słowa nierozerwalnie związane z naszą polską kulturą oraz tradycją. Mazurek to jedno ze sztandarowych dań polskiej kuchni wielkanocnej - tego kruchego, bogatego w bakalie i lukrowanego ciasta z półkruchymi obwódkami nie może zabraknąć na wielkanocnych stołach. Występuje on zarówno w formie prostokątnej, jak i owalnej, przypominającej jajka wielkanocne. Ponadto istnieje wiele wariantów mazurka, m.in. królewski (nazywany również staropolskim) - z migdałami i konfiturami (opcjonalnie także z masą makową, czekoladą czy orzechami), klasyczny czekoladowy, kajmakowy - pokryty masą kajmakową (nazywaną także krówkową), orzechowy - z różnymi rodzajami orzechów, zarówno w formie pasty-nadzienia, jak i zdobiącymi wypiek, cytrynowy czy pomarańczowy. Na zastygłej polewie umieszcza się ozdobne wzory wielkanocne i napisy z lukru. Mnogość różnych sposobów na wykonanie mazurków powoduje, że każdy wypiek jest wyjątkowy i niepowtarzalny. Symbolika tego ciasta jest ściśle związana z okresem Wielkiego Postu. Po zakończeniu czterdziestodniowej obowiązkowej wstrzemięźliwości od słodkich wypieków i dań mięsnych, mazurek stanowił swoistą nagrodę dla wytrwałych.
Mazurek ma najprawdopodobniej pochodzenie orientalne - przywędrować miał na ziemie polskie z Imperium Osmańskiego, aby następnie zakorzenić się na stałe w naszej rodzimej tradycji w XVII wieku. Nowożytna historia Rzeczypospolitej jest ściśle związania z tym państwem. Między wojnami z Turkami panował czas pokoju, charakteryzujący się żywą polsko-turecką wymianą handlową. Jednym z towarów eksportowych Imperium Osmańskiego były bakalie. Wypieki pokryte turecką masą kajmakową i suszonymi daktylami, rodzynkami, figami, migdałami, orzechami czy śliwkami zaczęły zdobywać coraz większą popularność oraz uznanie, co zapoczątkowało historię mazurka. Warto zwrócić uwagę także na etymologię nazwy ciasta. Według niektórych przekazów (podobnie jak ma to miejsce w przypadku naszego tańca narodowego) jego nazwa pochodzi od niegdysiejszego, staropolskiego określenia na mieszkańca Mazowsza, mianowicie słowa Mazur. Mazurzy są to bowiem potomkowie osadników z Mazowsza, którzy zasiedlali od XII wieku teren Prus Książęcych.
Początek historii mazura, jednego z pięciu polskich tańców narodowych (obok kujawiaka, poloneza, oberka i krakowiaka) przypada najprawdopodobniej na wiek XVI. Z przekazu polskiego pamiętnikarza Jana Chryzostoma Paska można wywnioskować, że taniec ten cieszył się popularnością wśród szlachty już za czasów Jana Kazimierza, ustępował jednak w tej materii krakowiakowi. Część badaczy wskazuje na chłopskie pochodzenie protoplasty późniejszego mazura znanego na wsi pod nazwą mazurek, popularnego na obszarze Niziny Mazowieckiej. Jednakże terminologia w tym przypadku nie jest do końca jasna. Nazwę mazurek stosowano bowiem na określenie szybkiego rodzaju oberka, a na Kujawach nazywano tak ostatnią część składową kujawiaka. Nazywano go także tańcem drobnym oraz wyrwasem (tańcem wyrwanym).
W pierwszej połowie XVII wieku w kompozycjach muzycznych pojawiły się rytmy typowe dla mazura, choć brakuje opisów ruchu, które mogłyby nam pomóc utożsamić je ze znaną z epoki nazwą tańca. Mazur następnie stopniowo przewijał się przez salony dworskie i nasycał się bogactwem elementów ruchowych, które w sposób zasadniczy wyróżniły go spośród innych tańców. O rozpowszechnieniu się mazura w innych państwach w wieku XVIII wiemy m.in. z relacji z balu odbywającego się w 1738 roku w Neapolu na dworze księżniczki Marii Amalii Krystyny Wettyn w związku z jej ślubem z królem Neapolu i przyszłym królem Hiszpanii Karolem III Burbonem. Ponadto sam elektor Saksonii oraz król Polski w latach 1697-1706 i 1709-1733 August II Mocny przyczynił się do wprowadzenia mazura na dwory niemieckie. Po upadku Rzeczypospolitej taniec ten zyskał popularność na ziemiach rosyjskich, zarówno wśród szlachty, jak i chłopstwa. Trójmiarowy rytm z akcentem na drugiej lub trzeciej części taktu, bogactwo figur tanecznych, rozwiązań przestrzennych oraz szybkie tempo wymagają wielkiej sprawności wykonujących go tancerzy. Kroki mazura często uzupełniane są elementami ozdobnymi i akcentami dynamicznymi takimi jak hołubce (uderzenia obcasem o obcas z jednoczesnym podskokiem) czy tupnięcia. Poszczególne figury tańca chociaż z góry ułożone, pełne są improwizacji danego tancerza. Pod koniec wieku XVIII mazury zagościły na stałe na scenach baletowych. Szczyt popularności mazura przypada na okres Królestwa Kongresowego, z naciskiem na lata dwudzieste i trzydzieste XIX wieku, kiedy zastąpił on poloneza. Jednak od schyłku lat trzydziestych mazur stopniowo zaczął ustępować pola walcowi za sprawą twórczości wybitnych kompozytorów muzyki tanecznej takich jak Johann Strauss I czy Joseph Lanner. Mimo tego faktu, znaczny spadek popularności mazura jako tańca miał miejsce dopiero na początku wieku XX. Niemniej jednak, mazurek – stylizowana forma muzyczna oparta na m.in. mazurze – nadal cieszył się niesłabnącym uznaniem i uwielbieniem słuchaczy.
Tradycyjny polski narodowy mazur w świetnym wykonaniu zespołu Mazowsze
Za podstawę mazurka jako tańca stylizowanego mogą służyć wszystkie trzy polskie tańce ludowe typu mazurowego tj. kujawiak, oberek i oczywiście mazur. Wszystkie z nich, choć utrzymane w tym samym metrum - 3/4 (mazur może także oprócz tego występować w metrum 3/8), różnią się od siebie zauważalnie. Chodzi tutaj nie tylko o same tempo, wahające się od wolnych jak lento czy largetto do szybkich jak allegro czy vivace, ale i ogólny charakter. Różnice te przełożyły się na różnorodność mazurka, świetnie widoczne w twórczości Fryderyka Chopina, który skomponował aż 57 fortepianowych utworów tego typu. Jego mazurki jak C-dur op. 56 nr 2 czy C-dur op. 68 nr 1 zostały skomponowane w sposób świetnie oddający typową charakterystykę mazura, a np. Mazurek F-dur op. 68 nr 3 jest bez wątpienia rasowym kujawiakiem. Najwybitniejszymi kontynuatorami formy mazurka na fortepian wykształconej przez Fryderyka Chopina byli m.in rosyjski kompozytor Aleksander Skriabin (autor 23 mazurków skomponowanych na przełomie lat 1884-1903), Milij Bałakiriew (skomponował on co najmniej 7 mazurków, ale ceniony był bardziej za swoje dzieła na orkiestrę) czy Karol Szymanowski (fascynacja ludowością u tego kompozytora stanowiła bardzo istotny etap jego kariery, skomponował m.in. zbiór dwudziestu Mazurków op. 50 w latach 1924-1925)
Mazurek F-dur op. 68 nr 3 w wykonaniu Christopha Zbindena
Bez wątpienia najsławniejszymi stylizacjami mazura, jeśli chodzi o polską klasyczną muzykę symfoniczną, są te z pierwszego aktu Halki oraz czwartego aktu Strasznego dworu skomponowane przez Stanisława Moniuszkę, twórcę polskiej opery narodowej. Oba te arcydzieła należą niewątpliwie do najbardziej znanych utworów w repertuarze kompozytora i po dziś dzień zachwycają swoją energicznością, świetną orkiestracją oraz monumentalizmem.
Wspominany utwór z opery Halka Stanisława Moniuszki w cudownym wykonaniu Orkiestry Filharmonii Lubelskiej pod batutą Agnieszki Kreiner
Wiele wspaniałych mazurków na orkiestrę zostało skomponowanych również przez kompozytorów zagranicznych, zafascynowanych jego fenomenem i melodyjnością. Mazurek stał się szczególnie popularny na ziemiach francuskich. Jacques Offenbach, jeden z najwybitniejszych kompozytorów baletowych i operetkowych w historii, zawarł mazurka w swoim sławnym Gaîté Parisienne, a ten skomponowany przez Léo Delibesa pojawia się kilkukrotnie w pierwszym akcie jego arcydzieła - baletu Coppélia.
Sławny mazurek z pierwszego aktu Coppélii w wykonaniu Baletu oraz Orkiestry Teatru Bolszoj (2011)
Adam Bielecki
Źródła:
- https://podroze.se.pl/aktualnosci/swieta-wielkanocne-2013-mazurek-skad-t/2273/
- Konarzewska M., Technologia gastronomiczna z towaroznawstwem: podręcznik do nauki zawodu kucharz w technikum i szkole policealnej. Tom 2, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 2011.
- Downes S., Mazurka. The New Grove Dictionary of Music and Musicians, Londyn 2001.
- Kolberg O., Lud: jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce. T. 2, Kujawy, Seria 4, Warszawa 1867.
- Brodziński K., O tańcach narodowych (polonez, krakowiak, mazurek, kozak), Warszawa 1828.
- Swartz, A., The Polish Folk Mazurka. Studia Musicologica Academiae Scientiarum Hungaricae, T. 17, Akadémiai Kiadó, Budapeszt 1975.
- Tomaszewski M., Chopin. Człowiek, dzieło, rezonans, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 2005.
- Prosnak, J., Stanisław Moniuszko, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1968.