---

Ferenc Lehár na fotografii wykonanej w 1906 roku.

 

Ferenc Lehár zapoczątkował nowy kierunek zachodnioeuropejskiej operetki. Udało mu się ożywić ten gatunek, który zaczynał blaknąć po zakończeniu jego złotego, pierwszego okresu. Pierwsza dekada dwudziestego wieku stanowiła swoiste operetkowe odrodzenie dzięki geniuszowi tego węgierskiego kompozytora, który błyszczał u szczytu swej kariery. Z każdą kolejną operetką Lehár wznosił widowisko muzyczne na coraz wyższy poziom. Wspaniałe formy muzyczne były coraz bardziej kreatywne oraz wysublimowanie, a orkiestracja coraz bogatsza. Dzięki temu lehárowska operetka podbiła sceny całego świata.

Pomnik Ferenca Lehára w jego rodzinnym mieście

 

Ferenc Lehár urodził się 30 kwietnia 1870 roku na Węgrzech w małym miasteczku Komárom w rodzinie Franza - kapelmistrza 50 pułku piechoty oraz Chrstine - Węgierki, córki weterana powstania węgierskiego. Miał trójkę rodzeństwa: siostrę Marię oraz braci: Antona - późniejszego generała majora C. K. armii i Edwarda. Ferenc stosunkowo wcześnie wykazywał wybitne zdolności muzyczne. W wieku zaledwie sześciu lat skomponował utwór poświęcony matce z bardzo dojrzałym jak na jego wiek tekstem. Kiedy miał dziewięć lat, pułk, w którym służył jego ojciec został przeniesiony do Budapesztu, w wyniku czego przeniosła się tam również cała rodzina. Po ukończeniu gimnazjum wstąpił do Konserwatorium w Pradze. Uczył się gry na skrzypcach u dyrektora Konserwatorium Antona Bennewitza oraz teorii muzyki u znakomitego czeskiego kompozytora Josefa Bohuslava Foerstera. Po pięciu latach nauki Bennewitz zaprowadził Lehára do Antonina Dvořáka. Młody Węgier zaprezentował mu swoje kompozycje, m.in. dwie sonaty, scherzo i kaprys. Czeski geniusz zobaczywszy talent Ferenca, doradził mu, aby porzucił grę solową na skrzypcach i skupił się na komponowaniu. Podobnego zdania był sławny niemiecki kompozytor Johannes Brahms. Lehár zapewne zastosowałby się do rad wielkich kompozytorów, gdyż rozważał zamianę kierunku studiów, ale posłuchał się swojego ojca, który stanowczo mu to odradzał. Po otrzymaniu certyfikatu ukończenia konserwatorium, osiemnastoletni Lehár dołączył do orkiestry teatru w mieście Elberfeld. Jednakże nie był on do końca zadowolony z tej pracy, głównie ze względu na niską pensję. Dlatego też postarał się o przeniesienie do 50 pułku piechoty, w którym służył jego ojciec. Rok później wygrał konkurs na kapelmistrza innego, 25 pułku piechoty stacjonującego w Losonczu.  Wybór ten okazał się strzałem w dziesiątkę, gdyż Ferenc napisał tam wiele kompozycji, a wśród nich kilka poświęconych tematyce węgierskiej m.in. Ungarische Fantasie opus 45 (Fantazję węgierską) na skrzypce i orkiestrę. Niebawem jednak przeniósł się do portowego miasta Pula, głównej siedziby marynarki wojennej Austro-Węgier, gdzie poprowadził doskonałą orkiestrę. Jeden z przyjaciół Lehára, kapitan Feliks Falzari, dramatopisarz-amator, napisał dla niego libretto operowe, zainspirowane historią amerykańskiego podróżnika i odkrywcy George'a Kennana, który spędził kilka lat na Syberii. Dzieło zostało zatytułowane Kukułka, a jego treść dotyczyła historii zakochanego w córce rybaka żołnierza zesłanego na Sybir. W 1896 roku opera ta została po raz pierwszy wykonana w Lipsku, a później w Królewcu. Na początku 1905 roku w Budapeszcie premierę miała Tatiana, będąca zrewidowaną wersją Kukułki. Jednakże tak jak w przypadku oryginału, utwór został szybko zdjęty z afisza i zapomniany.  

 

 Oprócz utworów scenicznych węgierski kompozytor skomponował również szereg bardzo udanych kompozycji instrumentalnych. Najsławniejszą i najbardziej udaną z nich jest niewątpliwie walc koncertowy Gold und Silber (Złoto i srebro) opus 79. Walc ten doczekał się ogromnej ilości interpretacji i jest wykonywany po dziś dzień na salach koncertowych całego świata.

Walc Gold und Silber (Złoto i srebro) opus 79 w wykonaniu Filharmoników Wiedeńskich. Dyrygent: Sir John Eliot Gardiner

 

Wkrótce w budapesztańskim szpitalu umiera ojciec Lehára. Kompozytor jednakże nie wraca na słoneczne istryjskie wybrzeże, ale osiedla się właśnie w Budapeszcie, aby następnie przenieść się do Wiednia. W związku z niepowodzeniem operowego debiutu zwraca się on w stronę popularnej operetki. W 1902 roku poznaje austriackiego librecistę Victora Leona, co zapoczątkowało długą i owocną współpracę między obydwoma utalentowanymi artystami. W tym samym roku Lehár przechodzi na wojskową emeryturę. Wkrótce pojawiła się jego pierwsza operetka Wiedeńskie kobietki. Młody kompozytor uzyskał wielkie wsparcie w procesie przygotowania tego dzieła od słynnego wiedeńskiego aktora i śpiewaka tenorowego Alexandra Girardiego. Girardi, który odegrał główną rolę w dziele podczas jego premiery, był obok muzyki autorstwa Lehára głównym powodem sukcesu operetki, nieco przyćmionego przez jego inne dzieło tj. bardzo udanego Druciarza, z librettem Leona oraz muzyką skomponowaną na podstawie słowackich piosenek, które Lehár słyszał od dzieciństwa. 

Marsz Nechledila z operetki Wiedeńskie Kobietki w wykonaniu Filharmoników Wiedeńskich oraz Gustavo Dudamela

 

 

 

W 1904 roku miały miejsce premiery jego nowych operetek - Małżeństwa dla żartu oraz Boskiego małżonka. Libretto tego ostatniego wyjątkowo nie pasowało kompozytorowi, głównie ze względu na zawarty w nim prymitywny humor. Wspomniane operetki przyniosły tylko częściowy sukces i stosunkowo szybko zeszły z afisza. Zdecydowanie nie pozwoliły na pokazanie całości olbrzymiego talentu Lehára. Dzieła te były dla kompozytora rodzajem uwertury, wstępem do jego drugiego, najbardziej udanego etapu kariery

​

Okładka numeru czasopisma Musik Für Alle wydanego przez Ullstein Verlag zawierającego zapis nutowy utworów z Wesołej wdówki

Niezwykle ciekawa jest historia powstawania najwybitniejszej i najsławniejszej operetki skomponowanej przez Ferenca Lehára – Wesołej wdówki.  Libretto stworzone przez samego Victora Leona oraz Leo Steina, oparte było na komedii L'Attaché de légation Henriego Meilhaca (sławnego librecisty, współpracującego m.in. z Jacquesem Offenbachem czy Georgesem Bizetem, autorem opery Carmen). Opowiada ono historię dziedziczki ogromnego majątku Hanny Glawari, tytułowej wdówki. Kobieta wkrótce wyjeżdża do Paryża, co spędza sen z powiek posłowi księstwa Ponteverdo (wzorowanego na Czarnogórze) baronowi Mirko Zecie. Gigantyczny spadek stanowił większość majątku wspomnianego księstwa i znalezienie męża przez wdówkę oznaczałoby bankructwo państwa. Wspominany baron zrobi wszystko aby temu zapobiec, co rozpoczyna serię komicznych wydarzeń. Początkowo muzykę do tekstu miał skomponować nie Lehár, a Richard Heuberger, autor operetki Bal w operze. Okazało się jednak, że Heuberger komponuje zdecydowanie zbyt wolno, jego utwory są zbyt staroświeckie i nudne oraz że nie był on w stanie oddać atmosfery libretta, dlatego też to właśnie Lehárowi powierzono misję skomponowania muzyki do Wesołej wdówki. Wkrótce przyniósł partyturę pierwszego utworu, sławnego duetu O głupim jeźdźcu.  Lehár zaczął pisać kolejne utwory z niesamowitą szybkością.  Wkrótce w Theater an der Wien rozpoczęły się prace nad operetką. Ówcześni dyrektorzy teatru Karl Mathias Wallner i Wilhelm Karczag mocno skrytykowali utwory Lehára i stwierdzili, że Heuberger musi zostać przywrócony do realizacji operetki, gdyż według nich nie będzie on przeprowadzał niepotrzebnych eksperymentów muzycznych. Lecz Viktor Leon był nieustępliwy i twierdził, że Wesoła wdówka z muzyką Lehára odniesie największy możliwy sukces. 30 grudnia 1905 roku odbyła się premiera Wesołej wdówki, która wkrótce osiągnęła oszałamiający triumf.

Walc Ballsirenen oparty o melodie z Wesołej wdówki w wykonaniu Wiener Johann Strauss Orchester – dyrygent: Willi Boskovsky

Operetka podbiła sceny wszystkich teatrów w Austro-Węgrzech. Wkrótce stała się ogromnie popularna w całej Europie, szczególnie we Francji, Włoszech i Anglii (w samym Londynie zagrano ją prawie tysiąc razy). Niedługo potem dotarła za ocean i stała się hitem w Stanach Zjednoczonych. Operetka bardzo szybko podbiła teatry rosyjskie i była często wykonywana w Moskwie i Petersburgu. Sam Siergiej Rachmaninow uznał ją za dzieło wprost genialne, chwaląc świetną warstwę muzyczną, jak i wesołe libretto. Dzięki sukcesowi dzieła Lehár stał się milionerem, a cały świat nucił melodie pochodzące z Wesołej wdówki.

Usta milczą, dusza śpiewa - aria z Wesołej wdówki Ferenca Lehára w wykonaniu Grażyny Brodzińskiej oraz Bogusława Morki

W 1909 roku pojawiła się operetka Hrabia Luksemburg, opowiadająca historię zubożałego arystokraty i pięknej śpiewaczki operowej, która zawiera pozorne małżeństwo bez zobaczenia wspomnianego hrabiego, aby później zakochać się w nim od pierwszego wejrzenia nieświadoma faktu, że są już mężem i żoną. Historia jej libretta jest interesująca. W 1897 roku w Wiedniu miała miejsce premiera ostatniej operetki Johanna Straussa II Die Göttin der Vernunft (Bogini rozsądku). Mimo genialnej jak zawsze warstwy muzycznej autorstwa Króla Walca (jak walc Heut’ ist heut’, op. 471 czy świetna romantyczna uwertura), nie było to dzieło całkowicie udane - tło akcji (rewolucja francuska) było bardzo niespójne z zabawnym duchem dzieła i operetka zniknęła z afisza po niewielu przedstawieniach. To samo libretto autorstwa Alfreda Marii Willnera, zmodyfikowane oraz przeniesione do współczesnego Paryża (1909), dało Lehárowi okazję do napisania doskonałej muzyki. Wprawdzie pracował on w tym czasie nad Dzieckiem księcia i Cygańską miłością (ponownie z librettem Willnera), jednakże podjął się tego wyzwania i skomponował muzykę do dzieła w zaledwie miesiąc (z czego nie był zadowolony i nie przewidywał sukcesu dzieła). Operetka, napisana 4 lata po Wesołej wdówce odniosła wielki międzynarodowy sukces, o czym świadczą setki przedstawień we wszystkich europejskich stolicach.

Walc oparty o melodie z operetki Hrabia Luksemburg w  wykonaniu Wiener Johann Strauss Orchester pod batutą Williego Boskovsky’ego

 

W 1910 roku wystawiono Cygańską miłość. Libretto tejże operetki opowiada o Zorice, córce bogatego rumuńskiego posiadacza ziemskiego. Dziewczyna ma wkrótce wziąć ślub ze szlachcicem Jonelem, ale zakochuje się w jego przyrodnim bracie - cygańskim skrzypku Józsim, grającym na ich weselnym przyjęciu. Mimo świetnej, docenionej przez krytyków warstwy muzycznej, operetka nie odniosła sukcesu na miarę dwóch poprzednich dzieł. Główną bohaterką kolejnej operetki o tytule Ewa jest dla odmiany prosty pracownik fabryki. Fabuła jest jednak stereotypowa: młody syn fabrykanta zakochuje się w robotnicy - Ewie i poślubia ją po różnych przygodach. Premiera tego zdecydowanie udanego dzieła odbyła się w Wiedniu 24 listopada 1911 roku. Kilkanaście [FK1] lat później Lehár przerobił tę operetkę i w 1930 roku pojawiła się jej nowa wersja pod nazwą Świat jest piękny!

Walc z II aktu operetki Ewa w wykonaniu Węgierskiej Narodowej Orkiestry Filharmonicznej i dyrygenta Jánosa Ferencsika

 Warto wspomnieć, że bardzo charakterystyczne dla twórczości Lehára są właśnie takie powroty do jego kompozycji z przeszłości. Kompozytor szukał nowego libretta, przerabiał muzykę oraz dodawał zupełnie nowe utwory. Boskiego małżonka, który miał premierę w 1904 roku przearanżował w Idealną żonę wystawioną w roku 1913[FK2] [MB3] , aby następnie 8 lat później ponownie przerobić ją na Królową Tango. Muzyka z operetki Astronom napisanej w 1916 roku, została wykorzystana sześć lat później do Tańca Libelii. Następnie powstało nowe libretto do operetki Żółty kaftan z 1923 roku, tworząc Krainę uśmiechu. 

W 1918 roku w Budapeszcie wystawiona została węgierskojęzyczna, klasyczna operetka Skowronek. Libretto zostało napisane przez Węgra Ferenca Mártosa, a następnie przetłumaczone również na język niemiecki. Fabuła dzieła opowiada o młodym malarzu Sandorze, który podczas pracy nad obrazem w węgierskiej wiosce zakochał się w swoim modelu - uroczej wieśniaczce Małgosi. Mimo faktu, że operetka miała swoją premierę w bardzo trudnym dla Monarchii Austro-Węgierskiej czasie, okazała się wielkim sukcesem, ponownie głównie dzięki muzyce Lehára, świetnie oddającej tematykę utworu (z drugiej strony libretto zostało bardzo mocno skrytykowane w rozmaitych recenzjach).

Walc oparty o melodie z operetki Skowronek w wykonaniu Wiener Johann Strauss Orchester pod batutą Williego Boskovsky’ego

 

28 maja 1920 roku pojawiła się nowa operetka Lehára w trzech aktach pt. Biały mazur, w której kompozytor wykorzystał polskie melodie ludowe. Libretto autorstwa Leo Steina oraz Béli Jenbacha, choć niedoskonałe, zostało od razu zaakceptowane przez Lehára, zaciekawionego polską tematyką tekstu, a co za tym idzie, nowymi możliwościami kompozycyjnymi. Operetka opisuje historię polskiego hrabiego Juliana Olinskiego oraz jego świeżo upieczonej żony Blanki von Lossin (poznali się oni podczas tańczenia mazura – stąd tytuł dzieła). Hrabina, usłyszawszy rozmowę Juliana z obcą kobietą, oskarża męża o zdradę i ucieka z weselnego przyjęcia. Wspomnianą rozmówczynią była Gretl Aigner, dawna miłość hrabiego Olinskiego. Cała sprawa okazuje się być zwykłym nieporozumieniem (Blanka usłyszała jedynie niewinne wspomnienia z przeszłości ukochanego) i kończy się ponownym złączeniem pary. Lehár po raz kolejny pokazał swój kompozytorski geniusz, tworząc niesamowicie udaną partyturę opartą o obce dla niego taneczne formy muzyczne, charakterystyczne dla ziem polskich. Najsłynniejszym utworem z bardzo dobrze przyjętego przez publiczność i krytyków Białego mazura jest piosenka Tanzt der Pole die Mazur (Tańczy Polak mazura), utrzymana oczywiście w formie mazurka.

Piosenka Tanzt der Pole die Mazur z Białego mazura w wykonaniu Anny Schlemm i Franza Fehringera

 W 1922 roku swoją premierę miała świetna Frasquita, a dwa lata później wesoła operetka Clo-Clo napisana specjalnie dla Louise Cartouche słynnej tancerki i śpiewaczki z Theater an der Wien. Ciekawym dziełem jest także wystawiona w 1925 roku operetka Paganini, zainspirowana twórczością genialnego włoskiego skrzypka, opowiadająca o romansie tegoż muzyka z Elizą Bonaparte, siostrą Napoleona, księżną Toskanii, Lukki i Piombino. Operetka ta rozpoczęła ostatnią, trzecią fazę twórczą kompozytora. Etap ten charakteryzował się ścisłą współpracą z wybitnym austriackim tenorem operowym Richardem Tauberem.  Publiczność przyjęła dzieło stosunkowo ciepło. Wielokrotnie bisowano najbardziej udane arie z Paganiniego - Nikt nie kocha cię, jak ja oraz Mieć kochanek pięknych sto. Jest to jedna z ostatnich „wesołych” operetek kompozytora, który w ostatnim etapie swojej kariery komponował muzykę do iście operowych i niezbyt obfitych w humor librett. Krytycy, wychwalając te dzieła stwierdzili, że Węgier powinien napisać kolejną, po zapomnianej już Kukułce operę. Kolejna ciekawa, słodko-gorzka operetka tj. Carewicz (1927) z librettem Beli Jenbacha opowiada o spadkobiercy tronu rosyjskiego, który chce poślubić zagraniczną księżniczkę. Dzieło to jest bardzo luźno oparte na prawdziwych wydarzeniach - historii syna Piotra Wielkiego - Aleksieja i jego kochanki Jefrosinii Fedorowej. W latach dwudziestych powstało kilka operetek autorstwa różnych kompozytorów poświęconych właśnie tematyce rosyjskiej. Dzieło zostało dobrze przyjęte, głównie dzięki świetnym występom Taubera oraz – jak zwykle – wspaniałej muzyce. Najbardziej znanym i cenionym utworem z operetki jest bez wątpienia melodyjna, a zarazem melancholijna Pieśń o Wołdze.

Pieśń o Wołdze w wykonaniu tenora Francisco Araizy, Stuttgarter Philharmoniker oraz dyrygenta Rolanda Seiffartha

 

 

Okładka drukowanego wydania libretta z Białego mazura

W 1928 roku wystawiono Fryderykę. Bohaterem operetki jest młody Goethe, a same teksty niektórych utworów z dzieła zostały napisane w oparciu o wiersze tego wielkiego poety. Lehár zakwalifikował Fryderykę jako singspiel (pol. śpiewogra), czyli utwór sceniczny podobny do opery balladowej, z tekstem mówionym i stosunkowo prosty pod względem muzycznym. Akcja Fryderyki rozgrywa się w 1771 roku we wsi Sessenheim.  Libretto opowiada o Goethem, który, zakochawszy się w córce pastora o imieniu Fryderyka, zaręczył się z nią, jednakże dziewczyna, nie chcąc przeszkadzać w karierze ukochanemu, doprowadza poprzez zręczną intrygę do rozstania z poetą. Dzieło mimo dużo bardziej dramatycznej muzyki, niż jak to miało miejsce w przypadku wcześniejszych lehárowskich operetek, zostało bardzo dobrze przyjęte przez publiczność. Niektórzy krytykowali pomysł przedstawienia genialnego niemieckiego poety. Po przejęciu władzy w Niemczech przez Narodowosocjalistyczną Niemiecką Partię Robotniczą w 1933 roku zakazano wystawiania operetki w tym państwie, następnie zabroniono jej także w Austrii po Anschlussie w 1938 roku. Głównym powodem tej decyzji władz był fakt, że autorami tekstów do singspiela byli libreciści pochodzenia żydowskiego: Fritz Löhner-Beda oraz Ludwig Herzer.

 

Piosenka O Mädchen, mein Mädchen (Dziewczyno ty moja) z Fryderyki w wykonaniu Fritza Wunderlicha oraz Berliner Symphoniker

Ostatnią wielką kompozycją węgierskiego kompozytora była komedia muzyczna Giuditta, z której sam Lehár był wyjątkowo dumny. Libretto opowiada o pięknej córce marokańskiej tancerki, która, porzuciwszy męża Manuela Biffi, ukrywa się z kapitanem Oktawio w Afryce Północnej. Wkrótce jednak wspomniany oficer zostawia Giudittę w związku z obowiązkami w armii. Było to bardzo ambitne dzieło - zostało przeznaczone dla dużej, większej niż w przypadku większości operetek Lehára orkiestry oraz z iście operowym librettem, przywodzącym na myśl Carmen Bizeta.. Pomimo wielkiego początkowego sukcesu Giuditta wkrótce zaczęła znikać z repertuaru, lecz świetny walc pochodzący z tego dzieła oraz aria Moje usta całują tak gorąco do dziś cieszą się uznaniem słuchaczy.

Walc z Giuditty w wykonaniu Staatskapelle Dresden pod batutą Christiana Thielemanna

Warto również wspomnieć o operze Wędrowny czeladnik z 1943 roku, ostatnim utworze scenicznym Lehára. Była to nowa, zrewidowana wersja wydanej 33 lata wcześniej Cygańskiej miłości (Zigeunerliebe). Głównym bohaterem dzieła jest Garabonciás, węgierski student, który porzuca naukę w celu zorganizowania oddziału mającego walczyć w rewolucji 1848 roku. Zakochuje się w nim dziewczyna o imieniu Sarika, która pragnie wesprzeć powstanie poprzez wstąpienie do wspomnianej powstańczej jednostki. Zmieniła ona swe plany po ujrzeniu wizji, w której zobaczyła upadek powstania, ucieczkę Garabonciása, a następnie jego marny żywot w ukryciu. Podczas premierowego wykonania dzieła w Budapeszcie, mimo podeszłego wieku, orkiestrą dyrygował sam Lehár,. Niedługo potem wyjechał do Szwajcarii wraz ze swoją chorującą na serce żoną Sophie, w celu zapewnienia jej jak najlepszej opieki medycznej. Niestety mimo wielkich starań Ferenca, zmarła ona pod koniec 1947 roku,  co stało się powodem powrotu Lehára  do Austrii.

Willa Ferenca Lehára w austriackim Bad Ischl, która dziś pełni rolę muzeum kompozytora

Ferenc Lehár zmarł w austriackim Bad Ischl 24 października 1948 roku w wieku siedemdziesięciu ośmiu lat. Napisał ponad trzydzieści operetek i oper w różnych odmianach tych gatunków - od lekkiego wodewilu, po wysublimowane i monumentalne dzieła operowe, których nie powstydziłby się sam Verdi. Ten węgierski kompozytor i dyrygent, zajmuje czołowe miejsce w historii muzyki, jako jeden z najwybitniejszych kompozytorów operetkowych. Jego wpływ na ten gatunek był znaczący do tego stopnia, że można pokusić się o stwierdzenie, że stworzył on współczesną operetkę. Uwielbiany na całym świecie, pozostaje jednym z najbardziej popularnych kompozytorów. Najsłynniejsza operetka Lehára Die lustige Witwe (Wesoła wdówka) zapewniła mu nieśmiertelność, a sobie samej trwałe miejsce w repertuarze teatrów muzycznych od czasu swojej premiery w 1905 roku. Do dzisiaj sprzedano dziesiątki milionów płyt z nagraniami pochodzącymi z tej operetki.

 

Pomnik Lehára w wiedeńskim Stadtparku 

 

 

Adam Bielecki 

Źródła:

- Kydryński, L., Usta milczą dusza śpiewa. Opowieść o życiu i twórczości Franciszka Lehára. Wydawnictwo Radia i Telewizji, Warszawa 1992

- Greene, D., Greene's Biographical Encyclopedia of Composers. Garden City, Doubleday, Nowy Jork 1985

- Grun, B., Dzieje operetki, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1974

- Melitz, M., Przewodnik po operetkach, Wydawnictwo Globus, Berlin 1917

- Traubner, R., Operetta: A Theatrical History, Routledge, 2003

- https://imslp.org/wiki/Ungarische_Fantasie%2C_Op.45_(Leh%C3%A1r%2C_Franz)

- http://www.josefkolbe.com/military/50th-infantry-regiment