Stanisław Moniuszko i Ferenc Erkel – ojcowie oper narodowych

Stanisław Moniuszko urodził się 5 maja 1819 roku w Ubielu, wsi położonej nieopodal Mińska. Od wczesnego dzieciństwa miał intensywny kontakt ze sztuką oraz muzyką - jego ojciec Czesław był poetą i malarzem a matka Elżbieta utalentowaną pianistką. Zaczęła ona zapoznawać małego Stanisława z instrumentem, gdy miał zaledwie cztery lata. W 1827 roku cała rodzina przeniosła się do warszawskiego Żoliborza. Stanisław zaczął uczęszczać do Szkoły Pijarów oraz pobierać lekcje u Karola Augusta Freyera, polskiego kompozytora i organisty pochodzenia niemieckiego, ucznia Józefa Elsnera (co ciekawe Elsner był w tym okresie nauczycielem także samego Fryderyka Chopina).

Latem 1830 roku Stanisław wraz z rodziną wrócił w rodzinne strony ze względów finansowych. Rok później zaczął uczęszczać do mińskiego gimnazjum, gdzie poznał i zaprzyjaźnił się z przyszłym poetą Tomaszem Zanem oraz kompozytorem Florianem Stanisławem Miładowskim. Moniuszko kontynuował swoją muzyczną edukację w Mińsku pod kierunkiem Dominika Stefanowicza, a następnie w latach 1837–1840 na berlińskiej Sing-Akademie. Po ukończeniu studiów wrócił do Wilna, poślubił Aleksandrę Müller (z którą doczekał się aż dziesięciorga potomstwa) i zarabiał na życie jako nauczyciel gry na fortepianie, organista oraz okazjonalny dyrygent tamtejszej orkiestry teatralnej. Najwcześniejsze ważniejsze kompozycje Stanisława Moniuszki pochodzą z czasów jego pobytu w Berlinie. Jest wśród nich seria pieśni (których napisał podczas swojej kariery aż 270), dwa kwartety smyczkowe: d-moll (dedykowany Józefowi Elsnerowi) i F-dur oraz opera Nocleg w Apeninach, której libretto zostało oparte o komedię o tym samym tytule, autorstwa hrabiego Aleksandra Fredry

Kwartet smyczkowy d-moll Stanisława Moniuszki skomponowany w 1839 roku, w wykonaniu Kwartetu Kamerata

Powrót na ziemie polskie rozpoczął bardzo intensywny okres jego kompozytorskiej kariery, to właśnie wtedy powstało dwanaście zeszytów jego Śpiewnika domowego oraz szereg operetek, skomponowanych dla wileńskich wędrownych kompanii teatralnych. Najprawdopodobniej najbardziej udana spośród nich tj. Loteria została wystawiona w 1843 roku w Mińsku.

Strona z VIII śpiewnika domowego autorstwa Stanisława Moniuszki

Na przełomie lat 1846-1847 Moniuszko napisał swoją pierwszą tragiczną operę, wspaniałe dzieło, które miało zapewnić jego nazwisku nieśmiertelność – Halkę. Autorem libretta do niej był Włodzimierz Wolski, utalentowany librecista, poeta oraz tłumacz. Akcja osadzona na siedemnastowiecznym Podhalu dotyczy namiętnej miłości wiejskiej dziewczyny – tytułowej Halki - do Janusza, właściciela ziemskiego. Młody dziedzic w przeszłości porzucił ją, aby poślubić inną, odpowiednio usytuowaną kobietę – Zofię, córkę bogatego Stolnika. Halka oszalała z rozpaczy i podczas ślubu swego ukochanego z dawnych lat rzuca się w górski potok. Halka okazała się wielkim sukcesem, zarówno libretto jak i warstwa muzyczna dzieła były niesamowicie udane. Jej dwuaktowa wersja została wystawiona w Wilnie w 1848 roku, natomiast rozszerzona do czterech aktów miała premierę dziesięć lat później w Warszawie. Po dziś dzień jest to jedna z najpopularniejszych polskich oper. Arcydzieło te zapewniło Moniuszce międzynarodowe uznanie. Żaden polski kompozytor przed powstaniem tego dzieła nie wyraził tak doskonale polskiego temperamentu. Na szczególną uwagę w tej materii zasługuje pierwszy akt Halki. Usłyszymy w nim poloneza, którego poważne i szlachetne brzmienie przywodzi na myśl arcydzieła Chopina oraz mazura, który jest niewątpliwie jednym z najwspanialszych utworów skomponowanych przez Moniuszkę.

Mazur z pierwszego aktu Halki w wykonaniu Orkiestry Symfonicznej Filharmonii Narodowej pod batutą maestro Antoniego Wita.

Powodzenie Halki bardzo wzmacnia pozycję Moniuszki w polskim świecie muzycznym, o czym świadczy powierzenie mu stanowiska dyrygenta opery warszawskiej. Dochody z koncertów umożliwiają kompozytorowi odbycie wielkiej trasy koncertowej – od Krakowa aż po Paryż, podczas której poznał on sławnego czeskiego kompozytora Bedřicha Smetanę oraz Ferenca Liszta. Po powrocie na ziemie polskie przenosi się na stałe do Warszawy, gdzie otrzymuje stanowisko dyrektora Teatrów Warszawskich.

Podczas pobytu w Paryżu, Moniuszko skomponował większość muzyki do swojej jednoaktowej opery Flis, którą wkrótce ukończył, aby rozpocząć prace nad Hrabiną. Oba te dzieła zostały wystawione w Warszawie odpowiednio w latach 1858 i 1860. Podobnie jak Halka okazały się wielkimi sukcesami. Następnie Moniuszko rozpoczął komponowanie nowej, jednoaktowej opery komicznej Verbum nobile. Było to jego pierwsze dzieło powstałe w wyniku współpracy z librecistą Janem Chęcińskim (kolejnymi owocami ich współpracy będą dwie opery Straszny dwór, Paria oraz Beata - wystawiona w 1871 roku operetka w jednym akcie). Libretto tejże opery opowiada historię młodego szlachcica Michała Pakuły, zakochanego ze wzajemnością w młodej szlachciance Zuzannie, córce Serwacego Łagody. Opera została bardzo dobrze przyjęta, zarówno przez publiczność jak i krytykę. Wskazywano na ludowy oraz patriotyczny charakter dzieła, zainspirowany polską tradycją szlachecką. Moniuszko wkrótce rozpoczął pracę nad jednym z jego największych arcydzieł – operą Straszny dwór. Ten czteroaktowy utwór powstał w wyjątkowo ciężkim okresie - narastającego oporu wobec zaborców. Częstymi zjawiskami były uliczne manifestacje, często tłumione w bardzo brutalny sposób. Władze carskie wprowadzały coraz to nowe represje jak m.in. stan wojenny. Zakazano wykonywania polskich pieśni patriotycznych oraz zwolniono wielu artystów pracujących w Teatrze Wielkim. W związku z tymi czynnikami Moniuszko zaczął prace nad utworem w swoim domu. Praca nad arcydziełem trwała najprawdopodobniej od wiosny 1861 roku do jesieni 1862 roku. W Strasznym dworze znajdziemy liczne symbole polskiej kultury, jak m.in. tańce narodowe (słynny mazur), piosenkę myśliwską Pojedziemy na łów oraz liczne odniesienia do staropolskich tradycji. Po upadku powstania władze carskie znacznie zaostrzyły cenzurę, w wyniku czego Straszny dwór został zdjęty z afisza po zaledwie trzech przedstawieniach, oficjalnie z powodu zbyt dużego podobieństwa kostiumów żołnierzy do mundurów polskich legionistów. Warto wspomnieć, że był to tylko jeden z wielu patriotycznych akcentów tej opery.

Słynny mazur z IV aktu opery Straszny dwór w wykonaniu Orkiestra Polskiego Radia i Telewizji w Krakowie pod batutą Jana Krenza.

Jego dwa ostatnie dzieła – trójaktowa opera Paria i jednoaktowa Beata z librettami autorstwa wcześniej wspomnianego Jana Chęcińskiego, zdecydowanie nie były sukcesami na miarę poprzednich utworów. Premiera Parii miała miejsce w grudniu 1869 roku w warszawskim Teatrze Wielkim. Jej libretto zostało oparte na motywach napisanej w 1821 roku tragedii autorstwa francuskiego dramaturga Casimira Delavigne'a o tym samym tytule. Pod względem orkiestracji było to dzieło zdecydowanie ciekawe i niekonwencjonalne. Moniuszko podkreślił indyjski charakter dzieła (akcja opery dzieje się w mieście Benares, obecnie noszącym nazwę Waranasi, w Indiach) poprzez użycie gongu oraz tam-tama. Na szczególną uwagę zasługuje melodyjna uwertura do opery, uznawana za jedną z najwybitniejszych kompozycji Moniuszki. Mimo licznych zalet dzieła zostało ono przyjęte dosyć chłodno i szybko zeszło z afisza.

Uwertura do opery Paria wykonaniu Orkiestry Symfonicznej Filharmonii Narodowej pod batutą maestro Antoniego Wita.

Ostatnim ukończonym dziełem kompozytora była lekka i pełna intryg miłosnych Beata. Libretto opowiada historię tytułowej Beaty, zakochanej w Maksie. Mimo przeciwności losu, takim jak pobyt Maksa na wojnie czy choroba głównej bohaterki dzieła, historia przedstawiona w dziele kończy się szczęśliwie – zakochana para bierze ślub. Ze względu na lekkość utworu bywa ono klasyfikowane jako komedia muzyczna lub nawet operetka. Recenzje dzieła nie były pochlebne – libretto zostało bardzo mocno skrytykowane. Krytycy zwracali uwagę na jego niską, wręcz amatorską jakość – spodziewali się o wiele więcej po autorze libretta do arcydzieła jakim niewątpliwie jest Straszny dwór. Skrytykowano również warstwę muzyczną, zarzucając jej powtarzalność oraz brak oryginalności, spowodowaną regresem twórczym kompozytora.

Preludium z operetki Beata Stanisława Moniuszki w wykonaniu Orkiestry Opery Krakowskiej. Dyrygent: Tomasz Tokarczyk

Stanisław Moniuszko zmarł na atak serca w Warszawie 4 lipca 1872 roku w wieku pięćdziesięciu trzech lat. Zostaje pochowany na Cmentarzu Powązkowskim. Uroczystości związane z pogrzebem genialnego kompozytora, przerodziły się w wielką narodową manifestację, w której mogło wziąć nawet 100 tysięcy osób.

Pomnik Stanisława Moniuszki znajdujący się na placu Karola Miarki w Katowicach

Ferenc Erkel urodził się 7 listopada 1810 roku w położonym nad rzeką Biały Keresz mieście Gyula w południowo-wschodnich Węgrzech. Naukę gry na fortepianie rozpoczął w młodym wieku pod kierunkiem ojca Józsefa. Chłopiec uczył się niezwykle szybko i już w wieku dziesięciu lat występował jako organista w miejscowym kościele. Pomimo wielkiego talentu muzycznego Ferenca, jego ojciec chciał, aby ten został urzędnikiem. Mimo tego chłopiec był nieustępliwy. Od dwunastego roku życia uczęszczał do benedyktyńskiej szkoły w Bratysławie, jednocześnie ucząc się teorii muzyki u pochodzącego z Moraw Heinricha Kleina - przyjaciela Ludwiga van Beethovena. Mistrz zapoznał swego ucznia z muzyką wiedeńską, a sam Ferenc wielce zainteresował się węgierskim folklorem muzycznym.

Młody muzyk wkrótce zyskał sławę w Bratysławie, gdzie studiował oraz grał na organach w tamtejszym klasztorze. W 1823 roku miał okazję usłyszeć na żywo grę samego Ferenca Liszta w bratysławskiej operze. To właśnie z tego okresu pochodzi jego pierwsze znane dzieło – wokalno-instrumentalna litania. Po ukończeniu edukacji w 1825 roku, Erkel wrócił w rodzinne strony, a od końca następnego roku pracował jako nauczyciel muzyki w położonym w Transylwanii mieście Kolozsvár (obecnie Kluż-Napoka w Rumunii) na zaproszenie hrabiego oraz pułkownika huzarów Kálmána Csáky. Kolozsvár był wtedy znaczącym centrum węgierskiego życia kulturalnego i intelektualnego. Ten ruch w dużej mierze zdeterminował kierunek jego kariery (sam Erkel uzna okres swojego pobytu w Kolozsvár za kluczowy) ponieważ miasto te było kolebką węgierskiego teatru, a także, do pewnego stopnia, węgierskiej opery. To tam skomponował swoje wczesne utwory fortepianowe oraz usłyszał wiele inspirujących węgierskich pieśni ludowych.

W 1835 roku Ferenc Erkel przeniósł się do stolicy Węgier i skoncentrował się na komponowaniu oraz dyrygowaniu. W 1838 roku został dyrygentem Teatru Węgierskiego przy ówczesnej Kerepesi út (obecnie - Teatr Narodowy w Budapeszcie). Rok później ożenił się z Adélą Adler, z którą doczekał się licznego potomstwa Dzieci odziedziczą talent muzyczny oraz szachowy po swoim ojcu. Gyula, Elek oraz Sándor byli kompozytorami, László - pianistą i dytygentem, a Lajos - śpiewakiem operowym i świetnym szachistą. Jego pierwsza opera, Bátori Mária (Maria Bathory) wystawiona w 1840 roku, w której typowo romantyczny dramat miłosny łączy się z dwunastowieczną historią Węgier, wzbudziła szerokie zainteresowanie. Ten operowy debiut, szybko uzupełniony o uwerturę oraz dodatkowe arie, został bardzo dobrze odebrany przez krytykę, a same dzieło doczekało się wielu wykonań - spektakle odbywały się nieprzerwanie od premiery aż do lat sześćdziesiątych.

Uwertura do opery Batori Maria w wykonaniu Orkiestry Węgierskiej Opery Państwowej. Dyrygent: Balázs Kocsár

W 1843 roku Endre Bartay, dyrektor Teatru Narodowego zasugerował, że Węgry potrzebują własnego hymnu. Odbył się więc konkurs na napisanie muzyki do tekstu pieśni Szózat autorstwa Mihály Vörösmarty'ego. Rok później odbył się kolejny konkurs, tym razem na muzykę do Himnusza, którego autorem był Ferenc Kölcsey. Erkel wziął udział w konkursie i zakończył komponowanie muzyki na kilka miesięcy przed ustalonym terminem. Obecnie znane są dwa rękopisy: pierwsza wersja z 1844 roku oraz druga wersja, ukończona znacznie później, bo w 1880. Z czasem powszechną praktyką stało się wykonywanie tego utworu podczas wydarzeń politycznych czy uroczystości. Ostatecznie w 1989 roku muzyczna adaptacja Himnusza autorstwa Erkela została oficjalne uznana za hymn narodowy Węgier.

Oryginalny manuskrypt z partyturą hymnu Węgier z podpisem Ferenca Erkela

Szczególne miejsce w karierze Erkela ma trójaktowa opera Hunyadi László z 1844 roku, z librettem opartym o dzieło wybitnego węgierskiego dramaturga Lőrinca Tótha. Opera oparta jest o wydarzenia, które miały miejsce na Węgrzech w latach 1456-1457. Umiera János Hunyadi - wybitny węgierski dowódca wojskowy, broniący kraju przed Imperium Osmańskim. Nowy król, czyli Władysław V (w Polsce znany jako Władysław Pogrobowiec) ukazany jest jako słaby władca, wręcz marionetka. Król postanawia zabić syna zmarłego wodza, tytułowego László, co rozpoczyna serię dramatycznych wydarzeń. Podobnie jak to miało miejsce w przypadku opery Bátori Mária, Erkel dołączył do dzieła spektakularną uwerturę (Ferenc Liszt później zaaranżował ją na fortepian) oraz wirtuozerskie arie, wykonywane z wielkim sukcesem przez węgierskich i zagranicznych śpiewaków. Na szczególną uwagę zasługuje słynny palotás z trzeciego aktu opery. Palotás jest to uroczysty węgierski taniec szlachecki, początkowo tańczony głównie na dworze królewskim i książęcym. Swoją nazwę zawdzięcza on ceremonialnym salom zamków i pałaców. Pierwsze wzmianki o tym arystokratycznym i pełnym gracji tańcu pochodzą z piętnastego wieku (niektóre źródła podają również wiek szesnasty). Palotás jako stylizowana taneczna forma muzyczna przeżywał swój rozkwit w XIX wieku. Dużą rolę w rozwoju tego tańca miał węgierski kompozytor i skrzypek Márk Rózsavölgyi, nazywany Ojcem Czardasza.

Palotás z trzeciego aktu opery Hunyadi László w wykonaniu Węgierskiej Narodowej Orkiestry Filharmonicznej. Dyrygent: Domonkos Héja

Ferenc Erkel założył w 1853 roku Węgierską Narodową Orkiestrę Filharmoniczną (Budapesti Filharmóniai Társaság Zenekara), najstarszą i najbardziej prestiżową z węgierskich orkiestr, uważaną za jedną z najlepszych w Europie. Powstała ona pod auspicjami Budapesztańskiego Towarzystwa Filharmonicznego.

Najwybitniejszym, a zarazem najpopularniejszym dziełem Erkela niewątpliwie jest opera Bánk bán, reprezentująca styl typowy dla dojrzałego romantyzmu. Libretto autorstwa Béniego Egressyego powstało w oparciu o sztukę Józsefa Katony z 1815 roku. Akcja dzieła rozgrywa się na Węgrzech w 1213 roku, za panowania króla Węgier Andrzeja II. Podczas nieobecności władcy na dworze, jego żona - królowa Gertruda z Andechs-Meran - ciesząca się znacznymi wpływami, trwoni fortunę na rozmaite rozrywki i uczty. Lekkomyślne działania królowej odbijają się negatywnie na całym państwie. Świadkiem tych poczynań jest tytułowy Bánk, możnowładca (tytuł bana jest odpowiednikiem palatyna), który wkrótce dołącza do spisku wymierzonego w Gertrudę. Królowa zostaje zamordowana, co rozpoczyna serię tragicznych wydarzeń. W operze bardzo wyraźne są akcenty narodowe i patriotyczne. Erkel oparł muzykę o tradycyjne węgierskie muzyczne formy taneczne jak verbunkos. W dziele znajdziemy również liczne wpływy francuskie i niemieckie oraz nawiązania do włoskiej muzyki operowej (w szczególności do twórczości Donizettiego i Rossiniego), szczególnie zauważalne w pierwszym akcie dzieła. Na wyjątkowość świetnej warstwy muzycznej wpływ miało zastosowanie rzadko używanych w dziewiętnastowiecznej muzyce operowej instrumentów - barokowej violi d’amore oraz cymbałów. Dużą role, jeśli chodzi o orkiestrację odegrali dwaj synowie Ferenca - Gyula i Sándor, szczególnie widoczną m.in. w muzyce baletowej z I aktu opery. Na szczególną uwagę zasługuje aria Hazám, hazám, będąca wyznaniem miłości Bánka do swej ojczyzny. Premiera dzieła 9 marca 1861 roku okazała się gigantycznym sukcesem. Krytycy chwalili praktycznie każdy aspekt tego arcydzieła, od niuansów orkiestracji po dobór tekstów. Dzieło doczekało się wielu nagrań i jest regularnie wykonywane po dziś dzień. Powstała nawet filmowa wersja opery, która miała swoją premierę w waszyngtońskim Kennedy Center w 2002 roku.

Filmowa adaptacja opery Bánk bán z 2002 roku. Reżyser: Csaba Káel

Kolejne opery Erkela okazały się mniejszymi sukcesami, choć ich warstwa muzyczna stała na bardzo wysokim poziomie. Pięcioaktowa opera Dózsa György z roku 1867 poświęcona została tytułowemu siedmiogrodzkiemu bohaterowi powstania chłopskiego z 1514 roku. György Brankovics z 1874 roku z fabułą opartą o życiorys serbskiego władcy Đurađa Brankovića (w Polsce znanego jako Jerzy I Branković), opisuje dzieje wspólnej walki Węgrów i Serbów przeciwko osmańskim najeźdźcom w XV wieku. Mimo licznych zalet tychże oper, zostały one mocno skrytykowane przez prasę.

W 1868 roku Erkel został głównym dyrygentem Węgierskiego Towarzystwa Chóralnego, a w 1875 roku objął stanowisko dyrektora w Akademii Muzycznej w Budapeszcie. Warto wspomnieć, że oprócz dzieł operowych, Erkel napisał wiele wybitnych dzieł na fortepian, chór oraz wspaniałą uwerturę - Ünnepi nyitány, skomponowaną w 1887 roku.

Słynna uwertura Ferenca Erkela w wykonaniu Orkiestry Węgierskiej Opery Państwowej pod batutą Jánosa Ferencsika

Ferenc Erkel został pierwszym dyrektorem muzycznym Węgierskiej Opery Państwowej, utworzonej w roku 1884. Rok później miała premierę jego ostatnia ukończona (Erkel planował bowiem skomponowanie jeszcze jednej opery, zatytułowanej Kemény Simon, niestety zachował się z niej tylko jeden fragment) opera – István király (Król Stefan). Autor libretta - Antal Váradi, stworzył tekst w oparciu o tragedię Król Stefan I Lajosa Dobsy, napisaną w 1861 roku. Akcja opery przypada na ostatnie lata panowania tytułowego Stefana I Świętego, pierwszego koronowanego króla węgierskiego. Pierwotnie utwór został zamówiony na otwarcie wspomnianej opery, jednakże ukończenie dzieła na czas nie było możliwe. W związku z tym podczas uroczystego otwarcia wykonano fragmenty oper Bánk Bán, Hunyadi László oraz Lohengrin Richarda Wagnera (utworami dyrygował sam Erkel). Te stosunkowe długie dzieło zostało bardzo dobrze przyjęte przez publiczność – dostrzeżono w nim cechy, które charakteryzowały jego największe arcydzieła. W samym 1884 roku wykonano je aż trzynaście razy.

Spośród wszystkich ośmiu oper Ferenca Erkela, dwie zostały napisane w stylu komicznym: trójaktowa Sarolta z 1862 roku i czteroaktowa Névtelen hősök (Bezimienni bohaterowie) z 1880 roku. Niestety obie z nich, mimo początkowych sukcesów, zostały skrytykowane w recenzjach i zeszły z afiszy po stosunkowo krótkim czasie. Ponadto pierwszej z nich zarzucono zbyt duże podobieństwo do wystawionej rok wcześniej opery Szép Ilon, której autorem był węgierski kompozytor Mosonyi Mihály.

W 1890 roku odbył się koncert zorganizowany w związku z osiemdziesiątą rocznicą urodzin kompozytora. Z tej okazji nowy dyrektor Węgierskiej Opery Państwowej, jeden z najwybitniejszych symfoników w historii - Gustav Mahler przeprowadził wykonanie jego opery - György Brankovics. Następnie sam Erkel wykonał XX koncert fortepianowy d-moll (KV 466) Wolfganga Amadeusza Mozarta.

W 1892 roku poprowadził wykonanie swojego utworu, Magyar kiraly-himnusz na chór i orkiestrę, na swoim ostatni koncercie, zorganizowanym z okazji 25 rocznicy założenia Węgierskiego Towarzystwa Chóralnego. Ferenc Erkel zmarł 15 czerwca 1893 roku w Budapeszcie w wieku osiemdziesięciu dwóch lat. Pogrzeb zgromadził wielotysięczne tłumy - każdy chciał oddać cześć temu genialnemu węgierskiemu kompozytorowi.