Recenzja książki Artura Jach – Chrząszcza pt. „Motyw Trianon w węgierskiej polityce historycznej po 1989 roku”
4 czerwca 2020 r. minęło 100 lat od wydarzenia dla Węgrów tragicznego – zawarcia słynnego traktatu we francuskim Trianon. Jest ono dla naszych bratanków tym, czym dla Polaków wszystkie traktaty rozbiorowe i Jałta razem wzięte. Węgierska trauma trwa już cały wiek, czy jest zatem traumą wieczną?
100 lat temu na Węgrzech uderzono w dzwony i odprawiono msze żałobne, zamknięto urzędy i szkoły, opuszczono flagi państwowe. Wieści, które nadeszły z pałacu Grand Trianon w Wersalu, gdzie podpisano traktat pokojowy między Węgrami a krajami Ententy, były iście hiobowe. Od Węgier odrywano Siedmiogród, Górne Węgry, Ruś Zakarpacką, Chorwację, Banat, Baczkę oraz Burgenland wraz z mieszkającymi tam 3,5 milionami Madziarów. Kraj zmniejszył się z 325 do 93 tysięcy kilometrów kwadratowych, a ludność z 21 do 8 miliona. Węgry miały zapłacić reparacje wojenne, zabroniono im utrzymywać armię powyżej 35 tysięcy żołnierzy, lotnictwo i marynarkę wojenną, przemysł wojskowy oraz budować linie kolejowe szersze niż jednotorowe. Stały się kozłem ofiarnym złożonym na ołtarzu polityki francuskiej w Europie Środkowej. W okresie międzywojennym, w rocznicę Trianon żałobę przywdziewali nad Dunajem parlament, urzędnicy i miliony obywateli.
Czym jest dzisiaj Trianon dla Węgrów? Interesującą perspektywę zagadnienia zaproponował Artur Jach – Chrząszcz w swojej książce pt. „Motyw Trianon w węgierskiej polityce historycznej po 1989 roku”. Autor jest doktorem nauk społecznych w dziedzinie nauki o polityce i administracji, związanym z krakowskim środowiskiem naukowym, a współczesność polityczna Węgier znajduje się w centrum jego zainteresowań. Dr Jach – Chrząszcz postawił sobie za cel opisanie przy pomocy narzędzi i metodologii nauk politologicznych zjawiska, jakim jest trauma trianońska. Nie jest więc to książka historyczna, choć kontekst historyczny jest w niej stale obecny. W pierwszym rozdziale autor zapoznaje nas ze stosowaną przez siebie politologiczną siatką pojęciową, specyficzną dla tematyki węgierskiej i jej uwarunkowań. Szczególnie ważny wydaje się tutaj fragment poświęcony polityce historycznej i jej postrzeganiu przez dr. Jacha – Chrząszcza – ze względu na rolę motywu przewodniego dalszych rozważań. Drugi rozdział to bardzo interesujący wykład na temat historii węgierskiej myśli politycznej od początków XIX w. do współczesności, wyprowadzony od takich postaci – symboli jak: István Széchenyi, Lajos Kossuth, Zsigmond Kemény, Győző Concha, Ferenc Erdei, István Bibó. Dzięki nim możemy lepiej zrozumieć genezę i specyfikę węgierskiego systemu partyjnego od późnych lat 80 – tych XX w. do dnia dzisiejszego. Niezwykle istotna dla tematu jest analiza badań socjologicznych dotyczących miejsca Trianon w życiu politycznym współczesnych Węgier. Tło historyczne wydarzeń sprzed 100 lat oraz opisy traktatów pokojowych zawieranych wtedy z państwami centralnymi – w tym z Węgrami – wypełniają rozdział trzeci. W ostatnim, najobszerniejszym dochodzimy wreszcie do zrekapitulowania programów i działalności trzech największych partii politycznych w Országház, w kontekście pamięci o Trianon. Są nimi: MDF (Węgierskie Forum Demokratyczne), MSZP (Węgierska Partia Socjalistyczna) i oczywiście FIDESZ (Węgierska Unia Obywatelska). Trwające do dzisiaj konsekwencje traktatu z 1920 r. implikują współczesne, bardzo konkretne kwestie jak: Karta Węgra, ustawa o podwójnym obywatelstwie z 26 maja 2010 r., relacje Węgier ze Słowacją i Ukrainą. Wstępowanie do Unii Europejskiej Słowacji i Rumunii stanowiło zmianę jakościową w położeniu tamtejszych mniejszości węgierskich i łagodziło napięcia w regionie. Paradoksalnie kryzys na Ukrainie oraz coraz aktywniejsza polityka Federacji Rosyjskiej również wpłynęła na zbliżenie Budapesztu z Bratysławą. Warto zapoznać się z całością zagadnienia opisanego szczegółowo przez dr. Jacha – Chrząszcza.
Bez wątpienia książka ma ogromną wartość poznawczą dla wszystkich interesujących się problematyką węgierską. Autor zaprezentował rozległą i głęboką wiedzę opartą na solidnej podbudowie naukowej i bieżącej obserwacji doprowadzonej niemalże do dnia dzisiejszego. Książka jest wyposażona w bogaty aparat naukowy - grubo ponad tysiąc przypisów i kilkaset pozycji w bibliografii stanowiącej drogowskaz do dalszych lektur. Brak jednak indeksu i map niezbędnych przy tego rodzaju tematyce. Zdziwienie budzi również analiza badań dotyczących znajomości przez mieszkańców poszczególnych polskich województw przynależności historycznej Spiszu i Orawy. To raczej temat do innej publikacji.
Na koniec uwaga o charakterze metodologicznym. Polityka historyczna jest wciąż - pod naszą szerokością geograficzną - na etapie definiowania, określania jej istoty i zakresu. Artur Jach – Chrząszcz zawęził jej ramy w kontekście Trianon do aktywności na tym polu MDF, MSZP i FIDESZ, ich programów realizowanych przez najwyższe instytucje państwowe w okresach rządów tychże partii. Miał do tego prawo. Pozwolę sobie jednak wyrazić pogląd, że to bardzo zawęża tematykę i zubaża obraz całości. Polityka historyczna dotyczy również – we wszystkich krajach, nie tylko na Węgrzech - instytucji państwowych niższego szczebla, samorządowych, placówek naukowych i edukacyjnych, instytucji kultury, mediów, podmiotów trzeciego sektora. Często są skuteczniejsze a nawet zastępują instytucje rządowe na tym polu. Przykład? Większość państwa europejskich podtrzymuje w swojej polityce historycznej pamięć o niemieckiej odpowiedzialności za okropieństwa II wojny światowej, jednak ceduje tę działalność „w dół”, ponieważ najwyższe czynniki parlamentarne i rządowe mają związane ręce troską o dobre relacje ze współczesnym państwem niemieckim. To samo dotyczy relacji tychże państw z Federacją Rosyjską. Podążając zatem za tytułem dzieła A. Jacha – Chrząszcza, oczekiwałem znacznie szerszego ujęcia tematu do ram opisanych powyżej. Może warto uzupełnić temat w kolejnej publikacji?
Autor książki udowodnił, że pamięć o traktacie z 1920 r. jest wciąż żywym i istotnym czynnikiem w węgierskiej polityce wewnętrznej i zagranicznej. Pozostanie również w dającej się przewidzieć przyszłości kształtowanej przez obecne węgierskie uwarunkowania. Jest to cecha specyficzna tego kraju i nie może być inaczej ze względu na ogrom tragedii, jaka dotknęła wtedy naród węgierski. 100 lat, jakie od niej upłynęło, to nie jest wbrew pozorom długi okres w życiu narodu świadomego swojej historii. Gratulując dr. Arturowi Jachowi – Chrząszczowi ogromnej wiedzy naukowej o życiu politycznym Węgier, prosimy o kolejne publikacje.
Książka pt. „Motyw Trianon w węgierskiej polityce historycznej po 1989 roku” została wydana przez Wydawnictwo Naukowe Artur Jach – Chrząszcz we współpracy z Wydawnictwem Naukowym PWN.
Artur Kolęda
Autor jest historykiem i publicystą, pracownikiem Instytutu Pamięci Narodowej