Dla kilkudziesięciu tysięcy Polaków przebywających na Węgrzech od września 1939 r., podtrzymywanie tradycji polskiej i poznawanie kultury węgierskiej były niezwykle cennymi doświadczeniami, mającym na celu polepszenie, do pewnego stopnia, trudów życia emigracyjnego i oderwanie się od wojennej rzeczywistości.

Wśród organizacji zajmujących się uchodźcami polskimi na Węgrzech do najbardziej aktywnych w kwestii życia kulturalnego należały Komitet Obywatelski dla Spraw Opieki nad Uchodźcami Polskimi na Węgrzech, Instytut Polski w Budapeszcie, Świetlica Polska oraz w mniejszym stopniu Katolicki Uniwersytet Powszechny, a także krótko działający tzw. Klub Angielski. Większość z organizowanych przedsięwzięć była szeroko komentowana w centralnym piśmie polskiego uchodźctwa na Węgrzech – „Wieściach Polskich”, na łamach których zamieszczano nie tylko komunikaty informacyjne zapraszające do udziału w imprezach, ale też publikowano sprawozdania i recenzje z organizowanych, głównie na terenie Budapesztu, inicjatyw kulturalno-oświatowych.

Komitet Obywatelski

Prezesem i pomysłodawcą wielu inicjatyw kulturalno-oświatowych, którymi mógł się poszczycić Komitet Obywatelski (działający od listopada 1939 r. do marca 1944 r.) był jego prezes – Henryk Sławik. W czasie od grudnia 1940 r. do listopada 1941 r. kierownikiem powstałej przy komitecie komisji kulturalno-oświatowej był słynny polski prozaik i eseista – Stanisław Vincenz. Do najważniejszych, oprócz działalności wydawniczej, wydarzeń organizowanych przez Komitet były Kursy Wyższe, Wystawa Prac Uchodźców Polskich na Węgrzech, a także w mniejszym stopniu akademie okolicznościowe, wycieczki artystyczne i konkursy piśmiennicze.

 Karykatura Aleksandra Króla. Autor: Jotes (J. Szwajcer), Wieści Polskie nr 14 z 1941 r.

Oficjalna inauguracja Kursów Wyższych nastąpiła 17 stycznia 1941 r. w Budapeszcie. Prawdopodobnie wzorowane były na podobnej inicjatywie – Wyższym Studium Społecznym Katolickiego Uniwersytetu Powszechnego, która odbywały się w 1940 r. Kierownikiem Kursów Wyższych został Aleksander Król. Chociaż wykłady Komitetu Obywatelskiego miały trwać trzy miesiące, to w praktyce zakończyły się po mniej więcej dwóch (ostatni z 15 marca 1941 r.). Publiczność, składająca się z uchodźców o wykształceniu średnim lub wyższym, mogła uczestniczyć w serii 21 wykładów, autorstwa 19 prelegentów. Tematy wystąpień dotyczyły głównie zagadnień z dziedzin przyrodniczych (Przeróbka ropy naftowej, Dyndowicza), ale też z historii filozofii (Rozwój polskiej idei niepodległościowej, Wacława Felczaka), kultury (Literatura węgierska, Tibor Csorba), socjologii (Socjologia emigracji polskiej na Węgrzech, Helena Csorba), a wśród pozostałych zagadnień nawet kryminalistyki (Z dziejów kryminalistyki, ppłk. Jakubiec).

Tablica poglądowa „Wieści Polskich” na Wystawie Prac Uchodźców Polskich na Węgrzech”

Kolejnym przedsięwzięciem zorganizowanym przez Komitet na szeroką skalę była Wystawa Prac Uchodźców Polskich na Węgrzech, która odbyła się w dniach 29 czerwca do 3 lipca 1943 r. Prawdopodobnie również w tym przypadku, inspiracją do organizacji wydarzenia była działalność innej instytucji, mianowicie Klubu Angielskiego, który w 1940 r. zainteresował się rękodziełem polskich uchodźców. Zorganizowana w 1943 r. wystawa Komitetu Obywatelskiego odniosła duży sukces. Koordynatorami prac byli Władysław Dzięgiel, Edward Janus (Andrzej Stawar) oraz Zbigniew Kazimirski. Eksponaty znajdowały się w dwóch salach wynajętego na te cele salonu Az Alkotáz Müveszkáz w Budapeszcie. Przewodnikami po wystawie byli przebrani w polskie stroje ludowe uczniowie polskiego gimnazjum i liceum w Balatonboglár. Ściany salonu przyozdobione były obrazami zarówno artystów profesjonalnych, wśród których wyróżnić można profesora krakowskiej ASP Stefana Filipkiewicza, ale też studentów i amatorów. Wśród plastyków wystawiano prace Zbigniewa Kazimierskiego, Czesława Postupalskiego i Władysława Zawojskiego. Do eksponatów należały też rzeźby (Władysława Zabornego) oraz przykłady fotografii artystycznej (Józef Dudziak, Aniela Kaczmarek). Na ekspozycji znalazły się również tablice poglądowe prezentujące działalność najważniejszych działających w owym czasie uchodźczych organizacji, instytucji i klubów: Komitetu Obywatelskiego, Instytutu Polskiego, Polskiego YMCA, Przedstawicielstwa Polskich Żołnierzy Internowanych, Duszpasterstwa Polskiego, Sekcji Lekarzy Polskich przy Węgierskim Czerwonym Krzyżu, a także redakcji „Wieści Polskich” i wydawnictwa „Biblioteka Polska” oraz przedstawicielstw Studentów Szkół Wyższych.

W 1941 r., dla zainteresowanych poznawaniem kultury węgierskiej, Komitet Obywatelski organizował wycieczki artystyczne. Kierownikiem oraz ich przewodnikiem był Tibor Csorba. Podczas tej krótkiej inicjatywy zorganizowano wyjścia na ekspozycję prac Béli Iványi-Grünwalda (25 I 1941 r.), do Muzeum Etnograficznego (16 II 1941 r.) oraz do atelier malarskiego Wilhelma Abba Novaka (16 III 1941 r.).

Dużą popularnością cieszyły się cztery konkursy piśmiennicze zorganizowane przez Komitet Obywatelski na przestrzeni lat 1941-1944. Dotyczyły one oryginalnej twórczości literackiej, przekładów literatury z języka węgierskiego na polski, pamiętnikarstwa uchodźczego oraz tekstów naukowych. Laureaci otrzymywali drobne nagrody pieniężne.

W porównaniu do pozostałych organizacji związanych z uchodźctwem polskim na Węgrzech, Komitet Obywatelski zorganizował jedynie jedną akademię okolicznościową, która odbyła się 3 maja 1943 r., a jej najważniejszym gościem był József Antall.

Instytut Polski

Instytut Polski w Budapeszcie powstał na podstawie umowy o współpracy kulturalnej między Polską a Węgrami pod koniec 1938 r. i funkcjonował do marca 1944 r. Jego węgierski odpowiednik zajmujący się krzewieniem wiedzy o Węgrzech w Polsce funkcjonował w Warszawie.

Dyrektorem Instytutu Polskiego w Budapeszcie był Zbigniew Załęski, który piastował ten urząd przez cały okres działalności Instytutu. Po wybuchu wojny placówka została włączona jako część Uniwersytetu Pétera Pázmánya, a koszty jej utrzymania pokrywały polskie władze emigracyjne. Instytut posiadał obszerne zbiory Biblioteki Polskiej oraz funkcjonującą przy nich Czytelnię, które były chętnie odwiedzane przez polskich studentów uczących się na węgierskich uczelniach. Oprócz pomocy i opieki nad polską młodzieżą szkolną i uniwersytecką Instytut zajmował się wspieraniem działalności naukowej i publikacyjnej.

Instytut Polski był organizatorem 10 przedsięwzięć kulturalnych. Każde z nich inaugurowane było hymnem polskim i węgierskim oraz przemówieniami – zazwyczaj dyrektora Załęskiego. W początkowych latach działalności Instytutu zorganizowano dwa wydarzenia do których należała Akademia w 109. rocznicę powstania listopadowego (29 XI 1939); oraz zorganizowany w 1940 r. Koncert węgiersko-polski (9 III). W kolejnym roku nie odbyła się żadna większa impreza. Dopiero w 1942 r. Instytut zaangażował się w organizację akademii z okazji powstania listopadowego, tym razem w jego 112. rocznicę (29 XI) oraz, w przygotowany po raz pierwszy, Wieczór św. Mikołaja (6 XII).

Pozostałe przedsięwzięcia odbyły się w 1943 roku: Wieczór pieśni i muzyki polskiej (15 III); Wieczór primaaprilisowy (1 IV); Koncert Edmunda Roeslera (11 IV); Inauguracja sezonu widowiskowego z premierą „Warszawianki” Stanisława Wyspiańskiego (29 XI); Religijny koncert kompozytorski Mariana Zawadzkiego (12 XII).

 Notatka z Obchodów Rocznicy powstania styczniowego z pokazem filmu L. Buczkowskiego „Wierna Rzeka”. Wieści Polskie nr 18 z 1944 r.

W ostatnim roku działalności Instytutowi udało się zorganizować tylko jedną imprezę: w 81. rocznicę powstania styczniowego, która wzbogacona była pokazem „Wiernej rzeki” - filmu z 1936 r. w reżyserii Leonarda Buczkowskiego. Wraz z początkiem okupacji niemieckiej na Węgrzech w marcu 1944 r. nie udało się zorganizować kolejnych z dwóch zaplanowanych wydarzeń kulturalnych.

Poza organizacją dużych przedsięwzięć kulturalno-artystycznych Instytut miał na swoim koncie akcję mającą na celu przybliżenie kultury polskiej węgierskim gospodarzom – „Polska książka, polski obraz pod choinką”. Podarunki w postaci książek lub obrazów dotyczących polskiej kultury i sztuki były ofiarowywane jako prezenty węgierskim przyjaciołom. Dodatkowo przez pewien czas dla Polaków wydawano zniżkowe abonamenty na operę.

Świetlica Polska

Świetlica Polska działała przy Amerykańskim Komitecie (nazywanym też Komisją) Pomocy Polakom (Polskim YMCA). Zorganizowała ona aż 32 imprezy kulturalne na przestrzeni 1940 i 1941 r. Spośród tak wielu wydarzeń wymienić można akademie rocznicowe o charakterze patriotycznym (powstanie listopadowe 29 XI 1940; 150. lecie Konstytucji 3 Maja 3 V 1941), dwa przedstawienia teatru marionetek Stanisława Roya (Szopka 26 XII 1940 i Szopka Polska 25 XII 1941), oraz wieczory muzyczne i koncerty (m.in. wieczór pieśni polskiej 25 XII 1940, wieczór polskiej pieśni ludowej 2 III 1941, koncert skrzypcowy Adama Hermana w lutym, marcu i kwietniu 1941 r.).

Katolicki Uniwersytet Powszechny

Katolicki Uniwersytet Powszechny (KUP) był inicjatywą zależną od Katolickiego Duszpasterstwa Polskiego. Jego działalność ograniczała się do 1940 r., podczas którego organizowane były wykłady i odczyty w cywilnych i wojskowych obozach wojskowych. Prelekcje te przygotowywane były przez 58 oddziałów KUP, które korzystały zarówno z materiałów centralnych, jak i tych dostępnych lokalnie – tak samo w zakresie prelegentów, jak i broszur oraz materiałów dydaktycznych.

W Budapeszcie KUP utworzył Wyższe Studium Społeczne, które działało we współpracy z węgierską Akcją Katolicką i międzynarodową organizacją studentów katolickich Pax Romana. W ramach przedsięwzięcia odbyły się trzy wykłady o tematyce historyczno-filozoficznej: Na nowym szlaku dziejowym Emiliana Ostochowskiego (29 IV), Człowiek w świetle filozofii Zbigniewa Załęskiego (14 V), oraz Istota publicznego wychowania chrześcijańskiego E. Ostochowskiego (28 V).

Podobnie jak Komitet Obywatelski, Instytut Polski oraz Świetlica Polska, również Katolicki Uniwersytet Powszechny organizował akademie o charakterze religijno-patriotycznym. Do skutku doszła Akademia Papieska w 1. rocznicę koronacji papieża Piusa XII (12 III) oraz 149. Obchody Konstytucji 3 maja (3 V).

Klub Angielski

Klub Angielski działał przy Angielskim Komitecie Pomocy Polakom, którego stosunkowo krótka działalność (I-VII 1940) charakteryzowała się dosyć dużym repertuarem oferowanych aktywności. Była to też jedyna organizacja całkowicie niezależna od Polaków i w której składzie nie stanowili oni większości (w przeciwieństwie do Amerykańskiego Komitetu Pomocy Polakom, który amerykański był głównie z nazwy). Jej dyrektorką była Francesca Mary Wilson. Jedną z pierwszych inicjatyw były kursy kroju i szycia dla młodych polskich dziewcząt (8 I 1940), których kierowniczką była Betty Woodruff.

Klub Angielski organizował cykl 12 wieczorów artystyczno-literackich (od 8 III 1940) w ramach których odbywały się występy Teatrzyku Klubu Angielskiego kierowanego przez Stanisława Urskiego. Jednorazowo zorganizowany został wykład dyrektora Instytut Polskiego Zbigniewa Załęskiego pt. Petőfi w literaturze polskiej (13 IV 1940). Ponadto, to właśnie Klub Angielski był pomysłodawcą wystawy prac obozowych wykorzystanej później (w 1943 r.) przez Komitet Obywatelski. Nie wiadomo, czy wystawa Klubu Angielskiego doszła do skutku, gdyż w prasie nie zachowały się odpowiednie sprawozdania. Ostatnimi przejawami aktywności Klubu były wieczory poświęcone aktualnym zagadnieniom, które odbywały się w czerwcu 1940 r. Wraz ze zmianą sytuacji politycznej władze Klubu musiały opuścić Węgry 31 sierpnia 1940 r., jednocześnie kończąc swoją działalność.

***

Życie kulturalne polskiego uchodźctwa nie ograniczało się jedynie do Budapesztu. W ramach obozów wojskowych oraz cywilnych istniały amatorskie, bardziej lub mniej aktywne grupy, które oferowały różnego rodzaju aktywności. Poświadczeniem tej działalności jest ponad 400 notatek i sprawozdań zamieszczonych m.in. w „Wieściach Polskich”.

 

 

Maria Jaworska 

Z wykształcenia archeolog śródziemnomorski, absolwentka Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. Doktorantka na Wydziale Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego. Uczestniczka polskich badań archeologicznych, m.in. w Ptolemais (Libia), Novae (Bułgaria), Apsaros (Gruzja). Jedną z jej pasji jest popularyzacja historii.

Tekst powstał w oparciu o artykuły Kazimierza Woźnickiego:

2009

Katolicki Uniwersytet Powszechny (1940): placówka oświatowo-kulturalna i wydawnicza polskiej społeczności uchodźczej na Węgrzech okresu II wojny światowej, Toruńskie Studia Bibliologiczne 2/3, s. 9-26

Instytut Polski w Budapeszcie: działalność kulturalno-oświatowa, naukowa i wydawnicza w latach 1939-1944, Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis, Studia ad Bibliothecarum Scientiam Pertinentia VII, Folia 68, s. 112-147

2010

Klub Angielski w Budapeszcie (1940): epizod z działalności kulturalno-oświatowej polskiej społeczności uchodźczej na Węgrzech w latach II wojny światowej, Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis, Studia ad Bibliothecarum Scientiam Pertinentia VIII, Folia 89, s. 99-110

2011

Komitet Obywatelski dla Spraw Opieki nad Uchodxcami na Węgrzech (1939-1944) w kręgu działań kulturalnych, Rocznik Bibliologiczno-Prasoznawczy 3/4, s. 33-63