Okres tzw. srebrnej operetki wiedeńskiej został całkowicie zdominowany przez węgierskich geniuszy: Ferenca Lehára oraz Imre Kálmána, których arcydzieła jak Wesoła wdówka czy Księżniczka czardasza są regularnie wykonywane po dziś dzień w teatrach muzycznych całego świata. W cieniu tej sławnej dwójki plasuje się twórczość innego niezwykle utalentowanego, lecz obecnie nieco zapomnianego poza ojczyzną węgierskiego kompozytora operetkowego: Viktora Jacobiego. 10 grudnia 2020 roku przypadła 99. rocznica jego śmierci, warto więc przypomnieć sobie wielki muzyczny dorobek, jaki po sobie pozostawił.
Adam Bielecki
Viktor Jacobi / Wikimedia Commons
Viktor Jacobi urodził się dnia 22 października 1883 roku w Budapeszcie w rodzinie żydowskiej jako syn prawnika i utalentowanego szachisty Sámuela Jacobiego oraz Vilmy Brachfeld. Młody Viktor wykazywał znaczne umiejętności kompozytorskie już podczas nauki w szkole średniej. W latach 1903-1905 studiował na Królewskiej Narodowej Węgierskiej Akademii Muzycznej. Podczas nauki nawiązał bliską przyjaźń z Bélą Bartókiem, Zoltánem Kodályem, Imre Kálmánem i Albertem Szirmaim. Jacobi już podczas studiów zadecydował, że całkowicie poświęci się operetce.
Fotografia przedstawiająca Viktora Jacobiego grającego na fortepianie. Źródło: operett.network.hu
Jego pierwszym dziełem z tego gatunku była operetka A rátartós királykisasszony (znana także pod anglojęzycznym tytułem The Haughty Princess). Debiutanckie dzieło miało swą premierę w Budapeszcie (podobnie zresztą jak większość operetek Jacobiego), dnia 17 grudnia 1904 roku. Twórcą libretta był Jenő Heltai, który oparł tekst na utworze Der var engang z 1885 roku, autorstwa duńskiego pisarza oraz poety Holgera Drachmanna. Ten udany (wystawiony został 33 razy z Klarą Küry w roli tytułowej) debiut zapoczątkował niezwykle intensywną karierę kompozytorską Jacobiego – od tego momentu, przez następne dziesięć lat jego nowe operetki miały premiery praktycznie corocznie. Warto dodać, że wszystkie dzieła Jacobiego skomponowane w tym okresie zawierały świetne libretta autorstwa Ferenca Martosa. W 1905 roku premierę miała jego kolejna operetka pt. Najodważniejszy huzar (A legvitézebb huszár). W tytułowej roli wystąpił wtedy Ákos Ráthonyi, jednakże mimo tego utwór ten nie był zbyt udany. Większymi sukcesami okazały się dwa kolejne dzieła: A Tengerszem tündére oraz Teáskerosza z librettami powstałymi na podstawie książek słynnego węgierskiego pisarza Móra Jókaia. Pierwsza z nich miała swoją premierę w 1906 roku. Dzieło te zostało dobrze przyjęte zarówno przez publiczność jak i prasę. Teáskerosza również była udana, o czym świadczy fakt wystawienia jej odświeżonej wersji w Waszyngtonie dziesięć lat po jej budapesztańskiej premierze tj. w roku 1917.
Pierwszym wielkim przełomem w karierze Jacobiego, zapewniającym mu międzynarodową sławę była operetka Targ na dziewczęta (Leányvásár), którego premiera odbyła się w budapesztańskim Teatrze Królewskim 14 listopada 1911 roku. Podczas premiery w głównych rolach wystąpili Sári Fedák oraz Márton Rátkai, Polska premiera operetki miała miejsce 28 października 1913 roku w warszawskim Teatrze Nowości i to właśnie wtedy Lucyna Mesal i Józef Redo wykonali po raz pierwszy publicznie tango na ziemiach polskich. Tytułowy Targ na dziewczęta odbywa się w miejscowości położonej nieopodal San Francisco i jest to rodzaj cyklicznej zabawy, na której można zawrzeć fikcyjny ślub, który w rzeczywistości obliguje jedynie do tańca przez całą noc. Jednakże Szeryf, będący zarazem organizatorem targu, zaszantażowany przez jednego z uczestników zabawy zadecydował, że dotychczas pozorowane małżeństwa tym razem będą prawdziwe… Operetka wkrótce została wystawiona m.in. w Londynie, Madrycie, Nowym Jorku, Petersburgu i podbiła serca publiczności oraz krytyków muzycznych. Ta perła węgierskiej operetki to najbardziej znane dzieło Viktora Jacobiego i jest wystawiana po dziś dzień.
Operetka Targ na dziewczęta – nagranie z 1985 roku.
Lucyna Messal w Targu na dziewczęta. Źródło: awers-rewers.pl
Podobnym sukcesem okazała się trójaktowa operetka Sybila (Szibill), która miała swoją premierę 27 lutego 1914 roku. Jej świetne libretto wraz z genialną muzyką Jacobiego utworzyły operetkowe arcydzieło. Historia przedstawiona w utworze prezentuje się następująco: Porucznik Pietrow opuścił swój pułk z miłości do Sybili Renaud, dlatego też ukrywa się w hotelu na rosyjskiej prowincji. Miejscowy gubernator, przybywa do hotelu z nakazem aresztowania oficera, lecz myli Sybilę broniącą swojego ukochanego z Wielką Księżną Anną Pawłowną, która miała przybyć do miasta wraz ze swym mężem. Sybila udaje więc Wielką Księżną, aby po wszystkim uciec wraz z ukochanym. Sukces operetki był gigantyczny – podbiła on sceny całej Europy, ale była popularna także w USA.
Nagranie całości operetki Sybila w wykonaniu solistów oraz orkiestry Budapeszteńskiego Teatru Operetki. W roli tytułowej Mónika Fischl. Dyrygent: Tamás Bolba
Partytura do walca z operetki Sybila w aranżacji na śpiew i fortepian z tekstem autorstwa Ludwika Śliwińskiego /Źródło: Polona
W momencie wybuchu I wojny światowej, Viktor Jacobi był zajęty przygotowywaniem londyńskiej premiery Sybili. Niestety kompozytor został wydalony z brytyjskiej stolicy jako obywatel wrogiego państwa - Wielka Brytania wypowiedziała bowiem wojnę Austro-Węgrom dnia 12 sierpnia 1914 roku. Dlatego też Jacobi wyjechał do Stanów Zjednoczonych, gdzie pracował m.in. nad tłumaczeniem swych dzieł oraz dalszym komponowaniem.
Podczas pobytu w Nowym Jorku, Jacobi poznał słynnego austriackiego skrzypka Fritza Kreislera (1875-1962), co zapoczątkowało ostatni etap jego kariery. Ci wybitni muzycy współpracowali przy dwóch utworach wystawionych w nowojorskim Globe Theatre: operetce Apple Blossoms (1919), oraz komedii muzycznej Love Letter (1921).
Błyskotliwą karierę młodego kompozytora przerwała choroba. Viktor Jacobi zmarł na białaczkę w nowojorskim szpitalu Lennox Hill dnia 10 grudnia 1921 roku, w wieku zaledwie 38 lat. Po śmierci kompozytora powstał utwór zatytułowany Miami (1925), będący aranżacją utworów Jacobiego powstałych podczas pobytu kompozytora w USA.
Walc On Miami Shore w wykonaniu Fritza Kreislera.
Wielki talent kompozytorski, objawiający się w melodyjnym bogactwie twórczości Jacobiego stawia go w gronie najwybitniejszych kompozytorów operetkowych. Jego twórczość, podobnie jak miało to miejsce w przypadku Imre Kálmána, początkowo była wyraziście węgierska, a następnie została nasycona licznymi elementami charakterystycznymi dla muzyki zagranicznej n.in. amerykańskiego jazzu. Podobnie jak miało to miejsce w przypadku dzieł innych gigantów operetki, jego utwory doczekały się adaptacji filmowych. Jedną z nich był węgierski film Leányvásár z 1941 roku, będący adaptacją arcydzieła Jacobiego skomponowanego w 1911 r. Natomiast czterdzieści lat później powstała ekranizacja jego operetki Sybila w reżyserii słynnego węgierskiego choreografia László Seregiego.
Bibliografia:
- Lamb, A., Jacobi Viktor, [w:] The New Grove Dictionary of Music and Musicians, Londyn 2001.
- Letellier, R. I., Operetta: A Sourcebook, Volume II, Cambridge 2015.
- Kydryński, L., Przewodnik operetkowy, Kraków 1984.
- Traubner, R., Operetta: A Theatrical History, Routledge, 2003.
- 85 éve halt meg Jacobi Viktor www.muvesz-vilag.hu/muzsika/visszatekinto/3481