Palotás na tle innych tradycyjnych tańców węgierskich jest tańcem wznioślejszym i szlachetniejszym. Ze względu na znaczenie historyczne, specyfikę ruchową oraz niepodważalną węgierskość palotás cieszy się znaczną popularnością i otwiera uroczyste bale po dziś dzień.
Adam Bielecki
Okładka publikacji muzycznej z 1864 roku, zawierającej palotása autorstwa Sándora Berthyego (1843–1912). Fot. Domena publiczna
Palotás to reprezentacyjny węgierski taniec narodowy, odpowiednik polskiego poloneza. Czasami określano ten taniec „wolnym czardaszem” – tak nazywano go m.in. w zachodniej części Kraju Zadunajskiego (Dunántúl). Jego nazwę można przetłumaczyć na język polski jako „pałacowy” lub „dworski” – nieprzypadkowo, gdyż palotás był początkowo tańczony przez węgierską szlachtę w eleganckich salach pałaców oraz na dworach królewskich i książęcych. Palotás, jako jeden z historycznych tańców węgierskich, w swojej pierwotnej postaci został opisany już pod koniec XVII wieku przez kanclerza Siedmiogrodu, hrabiego Miklósa Bethlena (pojawił się tam jako „palotás magyar”). Kanclerz określił go jako „taniec siedmiogrodzki tańczony w zamkach, fortecach oraz pałacach”. Kontrastował on bogactwem melodycznym z innymi modnymi tańcami europejskimi popularnymi w tym okresie, takimi jak sarabanda, pawana czy menuet.
Ze względu na początkowe umiarkowane tempo tańca (podstawowy rodzaj palotása dzieli się na część wolną oraz szybszą, bardziej żwawą) był popularny również wśród ludzi starszych. Tańczyli go także dostojnicy państwowi oraz kościelni (co charakterystyczne, przedstawiciele ostatniej ze wspomnianych grup podczas tańca trzymali chusteczki, a nie ręce dam). Inny rodzaj tańca powiązany z palotásem to tak zwane magyar szóló. W tańcu tym pojedynczy tancerz popisywał się swoimi umiejętnościami, wykonując taniec w tempie szybszym niż standardowe, rytmicznie klepiąc się w kostki oraz uderzając ostrogami. Możemy wyróżnić także inne, uroczyste wariacje, taki jak m.in. sétapalotás („palotás chodzony”) czy díszpalotás („palotás ozdobny”).
Díszpalotás w wykonaniu Imre Magyariego i jego zespołu. Źródło: YouTube
Podobnie jak miało to miejsce w przypadku czardasza, znaczne zasługi w rozwoju tego tańca jako muzycznej formy tanecznej przypadają węgierskiemu kompozytorowi Márkowi Rózsavölgyiemu (1789–1848), który znany jest także jako „ojciec czardasza”. Nie można nie wspomnieć także o wkładzie skrzypków i kompozytorów, takich jak János Bihari (1764–1827) czy János Lavotta (1764–1820), których nazwiska kojarzą się obecnie przede wszystkim z innym węgierskim tańcem – verbunkosem, a których dorobek przyczynił się w znacznym stopniu do rozwoju palotása.
Prawdziwy rozkwit palotása jako muzycznej formy tanecznej miał miejsce w latach 40. XIX wieku oraz w drugiej połowie XIX wieku, kiedy to zaczął być wykorzystywany w swojej dojrzałej postaci w operach. Najsłynniejszym takim przykładem jest niewątpliwie wspaniały palotás z trzeciego aktu trójaktowej opery Hunyadi László (1844) autorstwa Ferenca Erkela z librettem Lőrinca Tótha zainspirowanym dramatycznymi wydarzeniami, które miały miejsce na Węgrzech w połowie XV wieku. László Hunyadi, syn legendarnego dowódcy wojskowego Jánosa Hunyadego, zabija hrabiego Celje, Ulryka II Cylejskiego, w akcie zemsty za zamach na jego życie. Król Władysław Pogrobowiec ułaskawia László i obiecuje zapewnić mu bezpieczeństwo. Wkrótce jednak ulega namowom, w wyniku czego łamie swoje słowo i postanawia ściąć syna zmarłego wodza, co ukazane jest w niezwykle dramatyczny sposób w finale ostatniego, trzeciego aktu (co ciekawe ta wyśmienita opera była pierwotnie dziełem czteroaktowym, ale ostatnie dwa akty były na tyle krótkie, że zdecydowano o ich połączeniu).
Palotás z trzeciego aktu opery Hunyadi László autorstwa Ferenca Erkela w wykonaniu Zoltána Mágiego i jego orkiestry, Orkiestry Symfonicznej Primarius oraz grupy tancerzy, podczas koncertu noworocznego w Budapeszcie w 2010 roku. Źródło: YouTube
Innym przykładem, już z wieku XX, jest palotás z opery Háry János skomponowanej przez Zoltána Kodálya w 1926 roku. Został on wykorzystany jako intermezzo, obecne również w słynnej suicie orkiestrowej z opery, której premiera miała miejsce rok później w Gran Teatro del Liceo w Barcelonie. Utwór ten został wykorzystany przez Kodálya również w skomponowanej przez niego muzyce do poematu Dorottya (1804) autorstwa Mihálya Csokonaia Vitéza, zaaranżowanego na scenę przez pisarza Zsigmonda Móricza. Charakter utworu podkreśla wspaniała orkiestracja – w dziele możemy usłyszeć między innymi tradycyjne węgierskie cymbały (węg. cimbalom).
Intermezzo z opery Háry János skomponowanej przez Zoltána Kodálya w wykonaniu Orkiestry Węgierskiej Opery Państwowej pod batutą Jánosa Ferencsika. Źródło: YouTube
Palotás był wielokrotnie wykorzystywany przez najznakomitszych węgierskich kompozytorów operetkowych. Ferenc Lehár użył go m.in. w finale pierwszego aktu operetki Skowronek (węg. A pacsirta), swoim najznakomitszym dziele skomponowanym podczas Wielkiej Wojny, wystawionym po raz pierwszy w budapeszteńskim Teatrze Królewskim 1 stycznia 1918 roku. Była to klasyczna i węgierskojęzyczna operetka, z akcją osadzoną głównie we wsi pod Budapesztem. Jej libretto autorstwa Ferenca Mártosa, opowiadające o miłości wieśniaczki Małgosi do malarza Sandora, wprowadza bardzo sielankową, ludową atmosferę, dodatkowo podkreślaną arcywęgierską warstwą muzyczną genialnego Lehára.
Marsz i palótas z pierwszego aktu trójaktowej operetki Skowronek Ferenca Lehára w wykonaniu Berlińskiej Radiowej Orkiestry Symfonicznej (Rundfunk-Sinfonieorchester Berlin) pod batutą Michaiła Jurowskiego. Źródło: YouTube
Taniec ten możemy usłyszeć także w trzecim akcie operetki Diabelski jeździec (Az ördöglovas) Imre Kálmána z 1932 roku, z librettem Rudolfa Schantzera i Ernsta Welischa. Była to jego ostatnia operetka, której premiera miała miejsce w Wiedniu, i zarazem jego przedostatnia europejska premiera w ogóle. Kompozytor wyjechał bowiem z Wiednia w 1938 roku, po tzw. anschlussie, czyli przyłączeniu Austrii do III Rzeszy, ze względu na swoje żydowskie pochodzenie. Grand Palotás de la Reine jest niewątpliwie najpopularniejszym utworem z całej operetki i jest regularnie wykonywany przez najznakomitsze orkiestry symfoniczne na całym świecie.
Grand Palotás de la Reine z trzeciego aktu operetki Diabelski jeździec w wykonaniu Orkiestry Symfonicznej Słowackiego Radia. Dyrygent: Richard Bonynge. Źródło: YouTube
Jenő Huszka wykorzystał palotása w swojej operetce Mária főhadnagy (Porucznik Maria) z 1942 roku. Libretto operetki zostało zainspirowane życiorysem Márii Lebstück (1831–1892). Przebrana za mężczyznę Mária, posłująca się imieniem Károly, walczyła podczas powstania węgierskiego (1848–1849). Za osiągnięcia na polu walki, ofiarność oraz odniesione rany została mianowana porucznikiem w 9. Pułku Huzarów Cesarstwa Austriackiego (była to pierwsza w historii kobieta mianowana na stopień oficera huzarów).
Palotás z operetki Mária főhadnagy (1942) autorstwa Jenő Huszki. Źródło: YouTube
Palotás otwiera słynny bal „Anna-bál”, organizowany corocznie 26 lipca (wypadają wtedy imieniny Anny) w miejscowości uzdrowiskowej Balatonfüred. Pierwszy bal tego rodzaju odbył się tam w 1825 roku. Jego organizatorem był Fülöp János Szentgyörgyi-Horváth, który wyprawił bal dla swojej córki Anny-Krisztiny, która z kolei poznała tam swojego męża Ernő Kissa, jednego z trzynastu męczenników z Aradu, straconych 6 października 1849 roku po upadku powstania węgierskiego (1848–1849). W XIX wieku bal ten był niezwykle popularny. Stracił na znaczeniu po zakończeniu pierwszej wojny światowej. Pierwszy „Anna-bál” zorganizowany w Węgrzech rządzonych przez komunistów odbył się w 1954 roku – to właśnie wtedy została zapoczątkowana tradycja odbywającego się tam po dziś dzień konkursu piękności.
Bibliografia:
- Greene, D., Greene's Biographical Encyclopedia of Composers, Garden City, Doubleday, Nowy Jork 1985.
- Hooker. L. M., Redefining Hungarian Music from Liszt to Bartók, Oxford University Press 2013.
- Lamb A., Huszka Jenő [w:] The New Grove Dictionary of Music and Musicians, Londyn 2001.
- Bálint S., Folk Music: Hungarian Musical Idiom, Corvina, 1986.
- Banyay I.K., The History of Hungarian Music, 1942.
- Dalos A., Zoltan Kodaly's World of Music, University of California Press, Berkeley 2020.
- Dobszay L., A History of Hungarian Music, Corvina, 1993.
- Kydryński L., Usta milczą, dusza śpiewa. Opowieść o życiu i twórczości Franciszka Lehára, Wydawnictwa Radia i Telewizji, Warszawa 1992.
- Lajosi, K., Folk-music: Hungarian, [w:] Encyclopedia of Romantic Nationalism in Europe, Amsterdam University Press, Amsterdam 2018.
- Lamb A., Kálmán, Emmerich [Imre] [w:] The New Grove Dictionary of Music and Musicians, Londyn 2001.
- Palotás http://www.heliconsociety.com/html/palotas1.html
- Stroud A., Johann Kaspar Mertz and Style Hongrois: An Examination of Elements of Hungarian Style Within Fantaisie Hongroise, Op. 65, No. 1, Lambert Academic Publishing, 2012.