Mimo niesamowitego dorobku w zakresie muzyki instrumentalnej Károly Goldmark obecnie jest znany przede wszystkim jako kompozytor oper. Jego niezwykle bogaty język muzyczny łączy wpływy Mendelssohnowskie, Schumannowskie i Wagnerowskie z tradycyjną muzyką węgierską, a obszerna oraz bardzo zróżnicowana spuścizna plasuje go tuż obok największych węgierskich gigantów epoki romantyzmu, takich jak Ferenc Liszt czy Ferenc Erkel.
Adam Bielecki
Károly Goldmark na fotografii z 1910 roku. Fot. domena publiczna
Károly Goldmark urodził się 18 maja 1830 roku w położonym na zachodnim brzegu Balatonu malowniczym mieście Keszthely, słynącym z licznych zabytków oraz walorów turystycznych, jako syn Rubena Goldmarka i jego drugiej żony Marie Krauss. Jego rodzina była niezwykle liczna - Károly miał bowiem aż dziewiętnaścioro rodzeństwa. Warto wspomnieć, że najstarszy syn z pierwszego małżeństwa Rubena z Edelise Mendelsburg - József Goldmark był równie utalentowany co Károly, ale w zupełnie innej dziedzinie - był sławnym fizykiem oraz chemikiem. Umiarkowana zamożność rodziny spowodowała, że Károly otrzymał pierwsze lekcje gry na skrzypcach w stosunkowo późnym wieku jedenastu lat. Gry na fortepianie nauczył się jeszcze później. W 1842 roku kontynuował naukę w mieście Sopron położonym na północ od Alp Węgierskich. Dał się tam poznać jako niezwykle utalentowany skrzypek, m.in. mistrzowsko wykonując w ramach egzaminu trzecią etiudę skrzypcową autorstwa francuskiego kompozytora Rodolphe’a Kreutzera.
Po zakończeniu edukacji w Sopron Károly wyjechał w 1844 roku do Wiednia, gdzie przebywał od jakiegoś czasu József. Podjął tam dalszą naukę gry na skrzypcach u słynnego czeskiego kompozytora, skrzypka oraz pedagoga muzycznego Leopolda Jansy. Károly pobierał u niego lekcje przez osiemnaście miesięcy, co było możliwe dzięki listowi polecającemu napisanemu przez jego starszego brata, który także wspierał go finansowo. Jansa dostrzegł od razu wielki talent młodzieńca, który zaczął w tym okresie komponować utwory na skrzypce solo. Po uzyskaniu świadectwa dojrzałości Károly wstąpił, podobnie jak inny wybitny, starszy o trzy lata kompozytor Josef Strauss, na Cesarsko-Królewski Instytut Politechniczny. Jednocześnie rozpoczął naukę w Konserwatorium Wiedeńskim, gdzie studiował skrzypce u Josepha Böhma oraz harmonię u Gottfrieda von Preyera. Podczas studiów zapoznał się dogłębnie z muzyką Schuberta oraz Mendelssohna. Mająca wkrótce się rozpocząć Wiosna Ludów odbiła się na życiorysach przebywających w austriackiej stolicy braci. Nauka Károlya została przerwana, gdyż w związku z trwającą rewolucją zamknięto konserwatorium. József wziął udział w powstaniu węgierskim 1848-1849, za co został skazany na karę śmierci, jednakże udało mu się wyemigrować do Stanów Zjednoczonych. Zamieszkał w Nowym Jorku, gdzie założył fabrykę i był aktywny politycznie, aż do swojej śmierci w 1881 roku. Młody Károly również wziął udział w powstaniu, lecz wkrótce został odesłany przez swojego brata do rodzinnego domu. Mimo to kontynuował działalność powstańczą przez krótki czas, a następnie podjął pracę i występował jako skrzypek w teatrach w Sopron oraz Budzie, gdzie zapoznał się z operami włoskich mistrzów: Rossiniego, Verdiego oraz Donizettiego.
W 1851 roku wrócił do Wiednia, gdzie występował jako skrzypek w Theater in der Josefstadt, który jest najstarszym do dziś działającym wiedeńskim teatrem, oraz w nieistniejącym już Carltheater. Wiedza, którą zdobył podczas tej pracy, bardzo przydała mu się w mającej się dopiero rozpocząć karierze kompozytorskiej. W tym okresie podejmował również uczniów, aby wspierać finansowo swą rodzinę.
Obraz Wieczór z Johannem Straussem (1894) autorstwa Franza von Bayrosa. Przy fortepianie obok króla walca siedzi Károly Goldmark, natomiast druga postać od lewej to nie kto inny jak Johannes Brahms. Obaj byli dobrymi przyjaciółmi węgierskiego kompozytora. Fot. domena publiczna
Pierwszy koncert zawierający w repertuarze autorskie kompozycje Károlya Goldmarka odbył się w Wiedniu w 1858 roku, jednakże nie został dobrze przyjęty przez krytyków. Fakt ten skłonił kompozytora do przeniesienia się do Pesztu, gdzie utrzymywał się z pracy pedagogicznej. Studiował dzieła wielkich mistrzów, takich jak Bach czy Beethoven, oraz nieprzerwanie doskonalił swoją wiedzę w zakresie kompozycji – był bowiem w tej materii samoukiem. Wkrótce skomponował swoje bardziej dojrzałe kompozycje: Trio fortepianowe nr 1 w tonacji B-dur oraz Sturm und Drang, czyli zbiór dziewięciu utworów na fortepian (kolejno: Am Kreuzwege, Scherzo, Trostlos, Ländliche Bilder No. 1, Ländliche Bilder No. 2, Traumgestalten, Erinnerung, Im Turnier oraz Tocata). Trio, wraz z szeregiem pieśni oraz pomniejszych utworów na fortepian, zostało wystawione 13 kwietnia 1859 roku w Peszcie. Tym razem koncert był udany i wszystkie wystawione dzieła zostały dobrze przyjęte.
Rok później kompozytor wrócił do Wiednia, aby wystawić tam swój Kwartet smyczkowy op. 8. Podobnie jak wspomniane trio, skomponowany został w tonacji B-dur i posiadał standardową czteroczęściową strukturę (I. Andante-Allegro moderato, II. Andante sostenuto, III. Allegro vivace oraz, IV. Allegro molto). Goldmark przedstawił tę świeżą kompozycję dyrygentowi, kompozytorowi oraz skrzypkowi Josefowi Hellmesbergerowi I, założycielowi Hellmesberger Quartet – wiodącego wówczas wiedeńskiego kwartetu smyczkowego. Utwór ten był bardzo udany i został świetnie przyjęty zarówno przez publiczność, jak i prasę, dlatego też wkrótce po premierze został włączony do repertuaru słynnego kwartetu. Oprócz wspomnianych utworów Goldmark skomponował jeszcze szereg wyśmienitych utworów kameralnych, m.in.: dwa Kwintety fortepianowe (B-dur op. 30 oraz cis-moll op. 54), dwie Suity na skrzypce i fortepian (D-dur op. 11 oraz Es-dur op. 43) czy Kwintet smyczkowy a-moll op. 9.
Kwartet smyczkowy B-dur op. 8 skomponowany przez Károlya Goldmarka w świetnym wykonaniu Kwartetu Klenke. Źródło: YouTube
Wkrótce po udanym koncercie Goldmark został dyrygentem chóru Towarzystwa Chóralnego Eintracht, a także pracował jako publicysta, m.in. dla „Österreichisch-Konstitutionelle Zeitung”. Dał się poznać jako wielki miłośnik twórczości Richarda Wagnera i przyczynił się do powstania Wiedeńskiego Towarzystwa Wagnerowskiego. Został także honorowym członkiem wiedeńskiego Towarzystwa Miłośników Muzyki (Gesellschaft der Musikfreunde). W okresie tym skomponował szereg utworów kameralnych i orkiestrowych, które stopniowo budowały jego reputację jako kompozytora. Jednym z nich była uwertura Sakuntala op. 13 wystawiona po raz pierwszy w 1865 roku, będąca największym przełomem i sukcesem w jego karierze od czasu Kwartetu smyczkowego op. 8. Utwór ten, przypominający swą objętością oraz rozmachem poemat symfoniczny, był zainspirowany historią Śakuntali, bohaterki utworu z hinduistycznego poematu epickiego Mahabharata oraz sztuki Kalidasy pod tym tytułem. Oprócz najpopularniejszej wersji orkiestrowej utwór ten doczekał się wielu aranżacji oraz transkrypcji, m.in. na fortepian na cztery ręce czy fortepian solo. Nie była to jednakże jedyna uwertura koncertowa skomponowana przez Goldmarka.
Pozostałe pięć utworów tego rodzaju w jego dorobku to: Penthesilea op. 31, Im Frühling op. 36, Sappho op. 44, In Italien op. 49 oraz Aus Jugendtagen op. 53. Goldmark skomponował również wspaniały poemat symfoniczny Zrínyi op. 47 (1903), będący muzycznym hołdem dla XVII-wiecznego węgierskiego bohatera narodowego Miklósa Zrínyiego.
Uwertura Sakuntala op. 13 w wykonaniu Węgierskiej Narodowej Orkiestry Filharmonicznej. Dyrygent: András Korodi. Źródło: YouTube
Poemat symfoniczny Zrínyi op. 47 w wykonaniu Symfoników Bamberskich pod batutą Fabrice'a Bollona. Źródło: YouTube
Najpopularniejszym dziełem kompozytora niewątpliwie jest opera Królowa Saby op. 27, z librettem Salomona Hermanna Mosenthala opartym na 1 Księdze Królewskiej Starego Testamentu. Akcja opery rozgrywa się w X wieku p.n.e, a jej główny wątek obraca się wokół wizyty tytułowej królowej Saby na dworze króla izraelskiego Salomona. Inspiracją do stworzenia opery miało być porównanie urody jednej z uczennic Goldmarka do królowej Saby, jakiego dopuścił się przyjaciel kompozytora. Premiera opery miała miejsce 10 marca 1875 roku w wiedeńskim Burgtheater. Dzieło odniosło gigantyczny sukces, natychmiast podbiło Wiedeń i Budapeszt i wkrótce wystawiono je na scenach całej Europy (opera ta była niezwykle popularna we Włoszech), a następnie także poza Starym Kontynentem np. w nowojorskiej Metropolitan Opera (1885) czy w Buenos Aires (1901). Królowa Saby doczekała się ogromnej ilości nagrań, w tym współczesnych, i jest wystawiana po dziś dzień.
Wybrane utwory z pierwszych trzech aktów opery Królowa Saby w wykonaniu orkiestry oraz chóru Węgierskiej Opery Państwowej pod batutą Adáma Fischera. Źródło: YouTube
5 marca 1876 roku premierę w Wiedniu miał najpopularniejszy orkiestralny utwór Goldmarka – niezwykle melodyjna symfonia Wiejskie wesele (Ländliche Hochzeit) op. 26, skomponowana w tonacji Es-dur. Ten utwór, który można zaliczyć do muzyki programowej, charakteryzuje się niekonwencjonalną jak na symfonię strukturą (można wręcz pokusić się o nazwanie go suitą orkiestrową). Sam podział utworu na pięć części nie jest czymś nadzwyczajnym – wcześniej użyli go m.in. Hector Berlioz w swojej sławnej Symfonii fantastycznej op. 14 (1830) czy Ludwig Van Beethoven w swojej VI Symfonii Pastoralnej op. 68 (1808). Niewątpliwie niekonwencjonalna jest natomiast struktura oraz umiejscowienie najdłuższej części symfonii, tj. Hochzeitsmarsch. Variationen. Składa się na nią marsz weselny oraz łańcuch trzynastu następujących po sobie wariacji, niezwykle zróżnicowanych jeśli chodzi o rytm, tempo, harmonię czy samą orkiestrację. Stanowią one pierwszą część symfonii, co jest rzadko spotykanym w muzyce klasycznej rozwiązaniem. Druga część, tj. Intermezzo nosi tytuł Brautlied (Pieśń weselna) i jest niezwykle liryczna. Charakterystycznym jej elementem jest naprzemienne rozwijanie głównej melodii przez obój oraz smyczki.
Część trzecia, Serenada, została natomiast skomponowana w formie kontrastowego, dzięki zastosowanej instrumentacji, scherza. Część czwarta Im Garten. Andante (W ogrodzie) jest wolnym, muzycznym przedstawieniem pełnego miłości dialogu Pana Młodego z Panną Młodą, odbywającego się w ogrodzie. Ostatnia, piąta część Tanz. Finale jest niezwykle radosnym oraz jak nazwa wskazuje tanecznym zwieńczeniem kompozycji, zawierającym nawiązania do poprzedniej części. Na szczególną uwagę zasługuje tutaj mistrzowska coda. Co ciekawe miłośnikiem tej symfonii był sam Johannes Brahms, prywatnie dobry przyjaciel Goldmarka. Jego druga symfonia została ukończona w 1887 roku, a następnie opublikowana rok później. Jest dziełem o klasycznej czteroczęściowej strukturze, utrzymanym w tej samej tonacji co symfonia Wiejskie wesele, tj. Es-dur ale mniej udanym i w porównaniu z nią czy jego wybornym Koncertem skrzypcowym a-moll op. 28, niemal całkowicie zapomnianym.
Symfonia Wiejskie wesele op. 26 w wykonaniu Los Angeles Philharmonic Orchestra pod batutą Jesúsa Lópeza-Cobosa. Źródło: YouTube
Chociaż dorobek operowy stanowi trzon twórczości Goldmarka, to żadna z jego szczęściu pozostałych oper nie zdobyła uznania porównywalnego z jego opus magnum – Królową Saby. Najbardziej udanymi utworami z tej szóstki były jego druga, wyraźnie wagnerowska opera Merlin (1886) oraz ostatnia Zimowa opowieść (1908), z librettem opartym na utworze Williama Szekspira o tej samej nazwie.
Program z premierowego wykonania opery Merlin. Fot. domena publiczna
Uwertura do opery Zimowa opowieść w wykonaniu Orkiestry Symfonicznej Węgierskiego Radia pod batutą Ervina Lukácsa. Źródło: YouTube
Károly Goldmark zmarł 2 stycznia 1915 roku w Wiedniu w wieku 84 lat. Spoczął na wiedeńskim Cmentarzu Centralnym, miejscu spoczynku wielu innych wybitnych kompozytorów. Kompozytor cieszył się wielkim uznaniem w swojej ojczyźnie. W XII dzielnicy Budapesztu (Hegyvidék) znajduje się ulica nazwana na jego cześć. Ponadto otrzymał doktorat honoris causa Uniwersytetu Budapeszteńskiego za zasługi dla rozwoju kultury.
Bibliografia:
- Baranyi F., Az opera négy évszázada: Költők és komponisták, Kossuth Kiadó, Budapeszt 2016.
- Graf H., Carl Goldmark. Beziehung zu den Zeitgenossen [w:] “Studia Musicologica Academiae Scientiarum Hungaricae” T. 38, 1997, s. 371-407.
- Greene, D., Greene's Biographical Encyclopedia of Composers. Garden City, Doubleday, Nowy Jork 1985.
- Hofer, J.,: Carl Goldmark, Komponist der Ringstrassenzeit, Edition Steinbauer, Wiedeń 2015.
- Hooker. L. M., Redefining Hungarian Music from Liszt to Bartók, Oxford University Press 2013.