Premier Węgrów, brat Polaków – tak historycy mówią o Pálu Telekim, dwukrotnym szefie rządu w Budapeszcie, który pomagał Polsce zarówno w czasie wojny polsko-bolszewickiej, jak i w obliczu niemieckiej agresji w 1939 roku. Jego pomnik w Krakowie, na terenie Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej przy ul. Rajskiej 1, stoi już od listopada ubiegłego roku, ale ze względu na pandemię dopiero dziś odbyła się oficjalna uroczystość jego odsłonięcia z udziałem marszałka województwa małopolskiego Witolda Kozłowskiego oraz konsula Generalnego Węgier w Krakowie Tibora Gerencséra.
Pál Teleki. Fot. domena publiczna
„Prędzej wysadzę nasze linie kolejowe, niż wezmę udział w inwazji na Polskę. Ze strony Węgier jest sprawą honoru narodowego nie brać udziału w jakiejkolwiek akcji zbrojnej przeciw Polsce. Węgry nie mogą przedsięwziąć żadnej akcji przeciw Polsce ze względów moralnych” – tak w liście do Adolfa Hitlera pisał Pál Teleki, gdy jako szef rządu w Budapeszcie odmówił udostępnienia szlaków kolejowych niemieckiej armii. Według historyków bardzo podobne w wymowie pismo trafiło również do Benito Mussoliniego.
Po inwazji Niemców i Sowietów na Polskę to właśnie za sprawą Telekiego Węgry przyjmowały uciekających polskich żołnierzy oraz ludność cywilną. Za swoje zasługi dla narodu polskiego w 2001 roku hrabia Teleki został pośmiertnie odznaczony Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej.
Wcześniej – podczas wojny polsko-bolszewickiej w roku 1920 – premier Pál Teleki pomagał Polakom w wojnie z Rosjanami. To jemu zawdzięczamy m.in. transporty z amunicją, które pozwoliły Polakom zatrzymać czerwoną zarazę. Pociąg wypełniony amunicją i bronią od Węgrów – w sumie na polecenie Teleki na pomoc Warszawie wysłano kilkadziesiąt milionów pocisków karabinowych, amunicję artyleryjską i tysiące karabinów Mauser – na skierniewicki dworzec wjechał tuż przez bitwą warszawską: 12 sierpnia 1920 roku.
Geograf, członek Węgierskiej Akademii Nauk i założyciel węgierskiego skautingu na czele rządu w Budapeszcie stawał w wyjątkowo trudnych momentach. Po raz pierwszy w lipcu 1920 roku, a więc tuż po tym, gdy Węgry po traktacie w Trianion zostały pozbawione dwóch trzecich terytorium, a ich powierzchnia zmniejszyła się do zaledwie 93 tys. kilometrów kwadratowych. Wcześniej – od 19 kwietnia 1920 roku – pełnił funkcję szefa węgierskiej dyplomacji. Rządził krótko: władzę przekazał już w kwietniu 1921 roku. Do polityki powrócił tuż przed wybuchem drugiej wojny światowej. Między majem 1938 roku a lutym 1939 roku pełnił funkcję ministra religii i edukacji. W lutym 1939 roku zastąpił pronazistowskiego Belę Imredego i drugi raz przejął władzę na Węgrzech.
Pál Teleki nazywał Hitlera „gangsterem” i robił wiele, aby nie angażować swego kraju w drugą wojnę światową. W marcu 1941 roku Państwa Osi naciskały na Węgrów, aby ci dokonali inwazji na Jugosławię. W razie odmowy III Rzesza miałaby rozpocząć inwazję na Węgry. Z kolei atak na Jugosławię – z którą sam Pál Teleki podpisał traktat o przyjaźni – byłaby dla Zachodu jasnym sygnałem, że Węgry opowiedziały się po stronie Państw Osi. Ostatecznie Budapeszt dołączył do niemieckiej inwazji na Jugosławię. Gdy wojska III Rzeszy wkroczyły na Węgry 3 kwietnia 1941 roku premier Teleki popełnił samobójstwo, strzelając sobie w głowę.
„Pál Teleki. Syn Węgier, brat Polski” – dokument filmowy wyprodukowany przez krakowski IPN
– Uczynił tyle dobrych rzeczy dla nas. Musiał być dumny, musiał mieć swoje zdanie, musiał, jak to mówię, być o charakterze indywidualnym – stwierdził podczas sobotnich uroczystości prof. Stefan Dousa, autor rzeźby przedstawiającej hrabiego Telekiego, która stanęła w Krakowie już 4 listopada 2020 roku. Jak wyjaśnił Instytut Pamięci Narodowej z powodu pandemii koronawirusa, zamiast oficjalnego odsłonięcia pomnika, odbyła się wówczas jedynie kameralna uroczystość z udziałem kilku osób. 14 sierpnia 2021 roku nastąpiło więc oficjalne odsłonięcie pomnika Telekiego uświetnione przez Orkiestrę Reprezentacyjną Straży Granicznej w Nowym Sączu.
Sobotnie uroczystości rozpoczęły się od odegrania hymnów Polski i Węgier, wystąpienia prof. dr hab. Tomasza Gąsowskiego, przewodniczącego Komitetu Honorowego Budowy Pomnika Pála Telekiego w Krakowie, który przypomniał postać Telekiego oraz oficjalnego złożenia kwiatów. Pomnik poświęcił metropolita krakowski J.E. Ks. Arcybiskup Marek Jędraszewski.
Fot. Twitter / Tomasz Sińczak
W sobotę odbyła się również prezentacja plenerowej wystawy „Pál Teleki i Polska”, przygotowanej przez Węgierskie Archiwum Narodowe oraz Archiwum w Segedynie, udostępnionej w Polsce przez krakowski IPN. Następnie w gmachu Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej odbył się panel dyskusyjny „Pál Teleki i relacje polsko-węgierskie w XX wieku”, w którym udział wzięli prof. Tomasz Gąsowski, dr hab. Tadeusz Kopyś, prof. Mariusz Wołos i dr Wojciech Frazik. Debatę prowadził dr Marcin Chorązki.
Fot: Ministerstwo Kultury, Janusz Ślęzak (IPN Kraków)
(JAP)