Urodzony w Budapeszcie Eugene Ormandy przeszedł do historii jako jeden z najwybitniejszych dwudziestowiecznych dyrygentów. Podczas jego legendarnej, trwającej niemal pół wieku współpracy ze słynną amerykańską Philadelphia Orchestra powstały dziesiątki wspaniałych nagrań, które do dziś uznawane są za jedne z najlepszych na świecie. Amerykański dyrygent Kenneth Woods nazwał Philadelphia Orchestra pod batutą Ormandyego „jedynym prawdziwym rywalem Filharmoników Berlińskich Karajana w latach 1950–1970”.
Adam Bielecki
Eugene Ormandy. Fot. domena publiczna
Jenő Blau przyszedł na świat 18 listopada 1899 roku w Budapeszcie w dzielnicy Erzsébetváros jako syn dentysty Benjamina Blaua (1870–1943) oraz Rozálii Berger (1876–1949). Dopiero na początku lat dwudziestych zaczął posługiwać się nazwiskiem Eugene Ormandy. Był niezwykle utalentowanym dzieckiem – jako zaledwie pięciolatek wstąpił do renomowanej Narodowej Królewskiej Węgierskiej Akademii Muzycznej. Natomiast już w wieku siedmiu lat występował na scenie jako skrzypek.
Trzyletni Jenő Blau na fotografii wykonanej w 1902 roku w Budapeszcie. Fot. domena publiczna
Od 1909 roku nauczycielem tego niezwykle utalentowanego, młodego Węgra był słynny węgierski skrzypek i kompozytor Jenő Hubay von Szalatna (1858–1937). W 1915 roku otrzymał dyplom w zakresie gry na skrzypcach i muzyki kameralnej. Ponadto w 1920 roku ukończył studia filozoficzne.
Karierę muzyczną rozpoczął jako koncertmistrz berlińskiej Orkiestry Blüthner, która została przekształcona w 1925 roku w Berliner Symphonie-Orchester. Występował także jako solista podczas tournée po Europie Środkowej. Warto wspomnieć, że w wieku siedemnastu lat został profesorem na swojej Alma Mater, lecz nie piastował tego stanowiska długo – wkrótce wyemigrował bowiem do Stanów Zjednoczonych Ameryki, do czego namówił go jego ówczesny agent. Gdy przybył tam w 1921 roku, początkowo trudno było mu znaleźć pracę. Zaczął występować jako skrzypek w orkiestrze Capitol Theatre w Nowym Jorku. We wrześniu 1924 roku zachorował stały dyrygent tejże orkiestry. Ormandy zastąpił go, co stanowiło jego dyrygencki debiut. Dwa lata później został zastępcą dyrektora muzycznego. W sierpniu 1922 roku ożenił się z harfistką Stephanie Goldner, która podobnie jak on była wówczas zatrudniona w Capitol Theatre. Małżeństwo to przetrwało ćwierć wieku – Stephanie złożyła wniosek o rozwód w 1947 roku. W 1950 roku Ormandy poślubił Margaret Frances Hiltsch, która podobnie jak jego pierwsza żona przybyła do Stanów Zjednoczonych Ameryki z Wiednia. Małżeństwo przetrwało aż do śmierci dyrygenta.
W 1927 roku Ormandy uzyskał amerykańskie obywatelstwo. Jego kariera nabrała znacznego rozpędu po poznaniu Arthura Judsona (1881–1975), menadżera oraz założyciela stacji CBS (Columbia Broadcasting System), który załatwił mu gościnne występy dyrygenckie (prowadził głównie wykonania muzyki rozrywkowej na użytek audycji radiowych), co stanowiło uzupełnienie jego działalności w Capitol Theatre. To właśnie Judson zaproponował w 1931 roku, aby Eugene Ormandy poprowadził Philadelphia Orchestra w zastępstwie za sławnego włoskiego dyrygenta Arturo Toscaniniego. W tym samym roku Ormandy został dyrektorem muzycznym Minneapolis Symphony Orchestra (obecnie Minnesota Orchestra). Stanowisko to sprawował przez pięć lat. Warto wspomnieć, że jednym z jego następców był inny genialny węgierski dyrygent, mianowicie Antal Doráti. Jednym z najciekawszych jego nagrań z tego okresu jest wykonanie sześcioczęściowej suity z czteroaktowej opery Háry János (opera miała premierę 16 października 1926 roku, natomiast suita 24 marca 1927 roku), skomponowanej przez Zoltána Kodálya. Utwór ten został nagrany 17 stycznia 1934 roku w Northrop Auditorium, budynku University of Minnesota w Minneapolis. Samo nagranie zostało wydane przez wytwórnię RCA Victor (obecnie RCA Records).
Sześcioczęściowa suita z opery Háry János autorstwa Zoltána Kodálya w wykonaniu Minneapolis Symphony Orchestra pod batutą Eugene’a Ormandyego. Źródło: YouTube
W 1936 roku Eugene Ormandy wrócił do Filadelfii w celu objęcia stanowiska asystenta dyrektora muzycznego Philadelphia Orchestra. Jej dyrektorem był wówczas brytyjski dyrygent polskiego pochodzenia Leopold Anthony Stokowski. W 1938 roku Ormandy zastąpił go na stanowisku dyrektora muzycznego tejże orkiestry. W tym okresie brał udział w wielu krajowych oraz międzynarodowych tournée z Philadelphia Orchestra oraz poprowadził setki świetnych wykonań. Repertuar orkiestry był bardzo zróżnicowany – począwszy od arcydzieł dziewiętnastowiecznej wiedeńskiej muzyki tanecznej, na muzyce modernistycznej skończywszy.
Fenomenalne, niezwykle energiczne nagranie słynnego walca Frühlingsstimmen (Odgłosy wiosny) op. 410 autorstwa Johanna Straussa II w wykonaniu Philadelphia Orchestra pod batutą Eugene’a Ormandyego. Źródło: YouTube
8 lutego 1946 roku Eugene Ormandy poprowadził premierowe wykonanie III koncertu fortepianowego E-dur (Sz. 119, BB 127) Béli Bartóka. W tym samym roku powstało pierwsze nagranie tego utworu. Został on wykonany przez tych samych muzyków co podczas premiery, tj. przez Philadelphia Orchestra pod batutą Ormandyego oraz przez pianistę Györgya Sándora (1912–2005). Utwór ten składa się z trzech części, kolejno: Allegretto, Adagio religioso oraz Allegro vivace. Warto zwrócić uwagę na to, że zawiera on liczne nawiązania do węgierskiej muzyki ludowej w tym do tradycyjnego węgierskiego tańca – verbunkosa.
III koncert fortepianowy E-dur (Sz. 119, BB 127) Béli Bartóka w wykonaniu Györgya Sándora oraz Philadelphia Orchestra pod batutą Eugene’a Ormandyego. Źródło: YouTube
W 1979 roku powstało pierwsze cyfrowe nagranie Ormandyego. Był to słynny pięcioczęściowy Koncert na orkiestrę f-moll (Sz. 116, BB 123) autorstwa Béli Bartóka, ukończony w 1943 roku. Nagranie zostało wydane przez RCA Red Seal Records. Sam utwór został wcześniej nagrany przez Ormandyego kilkakrotnie, m.in. 13 października 1963 roku.
Nagranie Koncertu na orkiestrę f-moll Béli Bartóka, w wykonaniu Philadelphia Orchestra pod batutą Eugene’a Ormandyego. Źródło: YouTube
W 1970 roku Eugene Ormandy poprowadził wykonanie pięcioczęściowej II symfonii c-moll „Zmartwychwstanie”, skomponowanej na przełomie lat 1888–1894 przez austriackiego symfonika Gustava Mahlera. Interpretacja ta powszechnie uważana jest za jedno z najlepszych dostępnych nagrań tej symfonii. Jest to jedno z najbardziej znanych i jednocześnie najczęściej wykonywanych dzieł Gustawa Mahlera. Podobnie jak IX Symfonia d-moll op. 125 Ludwiga van Beethovena czy I symfonia E-dur op. 26 Aleksandra Skriabina, symfonia ta ma niezwykle potężny oraz podniosły chóralny finał. Warto w tym miejscu wspomnieć, że Druga była pierwszą nagraną w całości symfonią autorstwa Gustava Mahlera. Pierwsze nagrane wykonanie całości tego symfonicznego arcydzieła poprowadził w 1924 roku niemiecki kompozytor i dyrygent Oskar Fried (wykonanie Orchester der Berliner Staatsoper oraz chóru Staats- und Domchor Berlin), wielki miłośnik twórczości Mahlera.
II symfonia c-moll „Zmartwychwstanie” Gustava Mahlera w wykonaniu filadelfijskiego chóru Singing City Choirs oraz Philadelphia Orchestra pod batutą Eugene’a Ormandyego. Źródło: YouTube
Łącznie Ormandy piastował stanowisko dyrektora muzycznego Philadelphia Orchestra przez czterdzieści dwa lata do roku 1980, kiedy zastąpił go Włoch Riccardo Muti. Pod batutą Ormandyego orkiestra ta zdobyła aż trzy złote płyty, a także dwie nagrody Grammy. W 1976 roku został Kawalerem Komandorem Orderu Imperium Brytyjskiego, a więc uzyskał prawo do tytułu szlacheckiego. Podczas swojej kariery prowadził jako dyrygent gościnny wiele znakomitych europejskich orkiestr. Poprowadził Philadelphia Orchestra po raz ostatni 10 stycznia 1984 roku w nowojorskiej sali koncertowej Carnegie Hall. Eugene Ormandy zmarł w swoim domu w Filadelfii dnia 12 marca 1985 roku w wieku 85 lat. Został pochowany na tamtejszym cmentarzu Old Pine Street Presbyterian Church Cemetery.
Bibliografia:
Anshel Brusilow, Robin Underdahl, Shoot the Conductor: Too Close to Monteux, Szell, and Ormandy, University of North Texas Press, Denton 2016.
Baker Theodore, Baker’s biographical dictionary of musicians, 4th edition, Schirmer, Nowy Jork 1940.
Bowen José, Ormandy, Eugene [Blau, Jenő], [w:] The New Grove Dictionary of Music and Musicians, Londyn 2001.
David Ewen, Dictators of the Baton, Alliance Book Corporation, Nowy Jork 1943.
Eugene Ormandy, https://www.britannica.com/biography/Eugene-Ormandy
Harold C. Schonberg, The Great Conductors, Simon & Schuster, Nowy Jork 1967.
Herbert Kupferberg, Those fabulous Philadelphians; the life and times of a great orchestra, C. Scribner's Sons, Nowy Jork 1969.
John L Holmes, Conductors On Record, Orion Publishing Group Ltd., Londyn 1982.
Julian Caskell, Hartmut Hein, Handbuch Dirigenten, Bärenreiter, Kassel 2015.
Ormandy Eugene, https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Ormandy-Eugene;3951880.html
Phyllis White Rodriguez-Peralta, Philadelphia Maestros: Ormandy, Muti, Sawallisch, Temple University Press, Filadelfia 2006.
Roland Gelatt, Music Makers, Some Outstanding Musical Performers Of Our Day, Knopf, Nowy Jork 1953.
VFTP exclusive- The real Top 20 of Conducting. Part Three: 11-15, https://kennethwoods.net/blog1/2011/03/26/vftp-exclusive-the-real-top-20-of-conducting-part-three-11-15/
Witold Rudziński, Warsztat kompozytorski Beli Bartóka, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1964.