George Szell występował na scenach całej Europy jako pianista i kompozytor już od wczesnej młodości. Ostatecznie jednak całkowicie poświęcił się dyrygenturze i zapisał się na kartach historii jako jeden z najwybitniejszych mistrzów batuty. Słynny niemiecki kompozytor Richard Strauss powiedział, że może umrzeć szczęśliwy, wiedząc, że jego muzyka zostanie dzięki Szellowi wykonana w sposób perfekcyjny. Dyrygent ten walnie przyczynił się do włączenia Cleveland Orchestra, której dyrektorem muzycznym był niemal przez ćwierć wieku, do tzw. wielkiej piątki amerykańskich orkiestr.
Adam Bielecki
George Szell na fotografii z 1965 roku. Fot. domena publiczna.
George Szell urodził się 7 czerwca 1897 roku w Budapeszcie w dzielnicy Belváros-Lipótváros jako György Endre Szél. Jego ojciec Karl Georg Szél pochodził z miasta Marcali, natomiast matka Margarite Harmat (ur. Hirschbein) z Ipolyság (obecnie Šahy w południowej Słowacji). W 1903 roku członkowie rodziny przeszli na katolicyzm (byli oni bowiem pochodzenia żydowskiego), a także zaczęli używać lekko zmienionego nazwiska, na którego końcu dodano drugą literę „l”.
George dorastał w Wiedniu, gdzie już od najmłodszych lat wykazywał niezwykły talent muzyczny. Jego ojciec, węgierski biznesmen i prawnik, zauważył, że jego siedmioletni wówczas syn potrafił zapamiętywać i spisywać ze słuchu różne melodie po zaledwie jednokrotnym ich usłyszeniu, dlatego też postanowił zapewnić mu odpowiednią edukację w zakresie muzyki. Jeszcze wcześniej, bo w wieku czterech lat, George nadzorował grę swojej matki na pianinie – zwracał uwagę na błędy w grze oraz poprawiał ją poprzez stukanie w jej nadgarstek. Widoczny u niego od najwcześniejszych lat wielki zapał oraz niemal pedantyzm w zakresie muzyki zostały z nim do końca kariery – podczas prób z orkiestrami dał się poznać jako autokratyczny perfekcjonista. George uczył się gry na fortepianie oraz teorii i kompozycji m.in. u Richarda Roberta, Eusebiusa Mandyczewskiego, Karla Prohaski, Josefa Bohuslava Foerstera czy Maxa Regera. Warto zwrócić uwagę, że Foerster kilka dekad wcześniej kształcił w zakresie teorii muzyki samego Ferenca Lehára, będącego wraz z Imrem Kálmánem najwybitniejszym węgierskim kompozytorem operetkowym w historii. W 1908 roku Szell zadebiutował jako pianista i kompozytor wraz z utworzoną rok wcześniej wiedeńską Orkiestrą Tonkünstler. Wyruszył w trasę koncertową po Europie i wywarł tak wielkie wrażenie na słuchaczach, że został okrzyknięty przez prasę „Nowym Mozartem”.
Dwunastoletni George Szell siedzący przy fortepianie – fotografia z 15 sierpnia 1909 roku. Fot. domena publiczna.
W tym okresie występował m.in. z drezdeńską Königliche Kapelle czy London Symphony Orchestra. W wieku 14 lat podpisał ekskluzywny kontrakt z wydawnictwem muzycznym Universal Edition w Wiedniu oraz wystąpił z kwartetem Rosé Quartet, założonym w 1882 roku przez skrzypka Arnolda Rosé’a, wykonując swój Kwartet fortepianowy op. 1. Najczęściej wykonywaną z jego młodzieńczych kompozycji były Wariacje na temat własny – utwór ten został skomponowany w 1913 roku. Inne jego kompozycje z tego okresu to m.in. Kwintet fortepianowy op. 2 czy Uwertura liryczna na orkiestrę (Lyrische Ouverture) op. 5. W wieku 17 lat wystąpił w Filharmonii Berlińskiej – poprowadził tam wykonanie własnej kompozycji. Rok później rozpoczął pracę jako korepetytor w Operze Królewskiej w Berlinie (obecnie Staatsoper Unter den Linden). Pracował tam do 1917 roku. Zaprzyjaźnił się ze słynnym niemieckim kompozytorem Richardem Straussem, który sprawował stanowisko dyrektora muzycznego tejże placówki w latach 1899–1913. O tym, jak wielkie wrażenie wywarł młody Węgier na Straussie, świadczy to, że miał on powiedzieć, że może umrzeć szczęśliwy wiedząc, że jego muzyka zostanie dzięki Szellowi wykonana w sposób perfekcyjny.
Słynny czteroczęściowy poemat symfoniczny Sinfonia Domestica op. 53 autorstwa Richarda Straussa w wykonaniu Cleveland Orchestra i George’a Szella z 1976 roku. Źródło: YouTube
W latach 1919–1920 Szell współpracował jako dyrygent z praskim Neues Deutsches Theater (obecnie – Praska Opera Narodowa), rok później z Darmstadt Staatsoper, a następnie w latach 1922–1924 z Düsseldorf Stadttheater. W 1924 roku został pierwszym dyrygentem Berlin Staatsoper, a także zaczął nauczać w Hochschule für Musik. Następnie wrócił do stolicy Czechosłowacji jako główny dyrygent wspomnianego Neues Deutsches Theater, z którym współpracował w latach 1929–1937.
George Szell (po lewej) i czeski kompozytor Jaroslav Křička na fotografii wykonanej w kwietniu 1932 roku w Pradze. Fot. domena publiczna.
W Pradze dyrygował m.in. założoną w 1896 roku Orkiestrą Filharmonii Czeskiej. W 1937 roku nagrał z nią wspaniałe wykonanie Koncertu wiolonczelowego h-moll op. 104 autorstwa słynnego czeskiego kompozytora Antonína Dvořáka. Pomimo upłynięcia od tego momentu aż osiemdziesięciu czterech lat to właśnie nagranie wciąż jest uznawane za jedno z najlepszych.
Koncert wiolonczelowy h-moll op. 104 Antonína Dvořáka w wykonaniu Orkiestry Filharmonii Czeskiej pod batutą George’a Szella. Na wiolonczeli gra kataloński wiolonczelista Pablo Casals (1876–1973). Źródło: YouTube
W 1930 roku Szell zadebiutował w Stanach Zjednoczonych Ameryki wraz z St. Louis Symphony Orchestra. Ponadto występował jako dyrygent gościnny podczas serii koncertów Courtauld-Sargent w Londynie, w Hadze wraz z Residentie Orkest czy z holenderską Koninklijk Concertgebouworkest w Amsterdamie. Podczas swojej kariery regularnie dyrygował także Filharmonikami Wiedeńskimi.
VII Symfonia E-dur (WAB 107) autorstwa austriackiego kompozytora Antona Brucknera w wykonaniu Filharmoników Wiedeńskich, prowadzonych przez George’a Szella. Nagranie pochodzi z 21 sierpnia 1968 roku i zostało zarejestrowane w salzburskiej hali koncertowej Großes Festspielhaus. Źródło: YouTube
W drugiej połowie lat trzydziestych Szell został głównym dyrygentem Royal Scottish National Orchestra, następnie otrzymał zaproszenie od australijskiego publicznego nadawcy radiowego i telewizyjnego Australian Broadcasting Commission (ABC – obecnie Australian Broadcasting Corporation), w celu poprowadzenia w Australii serii koncertów z pięcioma orkiestrami w okresie od maja do sierpnia 1938 roku. Odbyły się one w Melbourne i Sydney, a także w Brisbane, Adelaide i Perth. Po wybuchu drugiej wojny światowej Szell wyjechał do USA, gdzie dyrygował w słynnym amfiteatrze Hollywood Bowl w Los Angeles. W 1941 roku zadebiutował w Nowym Jorku z NBC Symphony Orchestra, na zaproszenie samego legendarnego włoskiego dyrygenta Arturo Toscaniniego.
Orkiestrowa aranżacja polki (Allegro moderato à la Polka) z I kwartetu smyczkowego e-moll JB 1:105 autorstwa Bedřicha Smetany w wykonaniu NBC Symphony Orchestra pod batutą George’a Szella. Jest to nagranie pochodzące z audycji radiowej NBC z 1941 roku. Utwór ten w całości (kwartet ten ma łącznie cztery części) zaaranżował na orkiestrę sam Szell, co pokazuje jego wybitne umiejętności w materii orkiestracji. Źródło: YouTube
Następnie występował z orkiestrami tak znamienitymi jak Bostońska Orkiestra Symfoniczna czy Orkiestra Filharmonii Nowojorskiej, będąca najstarszą amerykańską orkiestrą symfoniczną. W latach 1942–1946 współpracował z Metropolitan Opera, jednocześnie nauczając w Mannes School of Music i New School for Social Research.
George Szell na fotografii z 1956 roku. Fot. domena publiczna
W 1946 roku rozpoczął jako dyrektor muzyczny – mającą trwać niemal ćwierć wieku – współpracę z Cleveland Orchestra. Dzięki Szellowi orkiestra ta znalazła się w tzw. wielkiej piątce amerykańskich orkiestr, a zarazem awansowała do światowej czołówki orkiestr symfonicznych. Odbył on z nią wiele udanych tras koncertowych po Stanach Zjednoczonych Ameryki, jednakże oczywiście nie ograniczył się tylko do tego państwa, wielokrotnie występował bowiem na całym świecie. Na przełomie lat 1957–1964 nagrał z tą orkiestrą wszystkie dziewięć symfonii Ludwiga van Beethovena. Nagrania te pokazują prawdziwy kunszt genialnego Węgra.
Symfonia nr 3 Es-dur op. 55 „Eroica” Ludwiga van Beethovena w wykonaniu Cleveland Orchestra pod batutą George’a Szella. Nagranie studyjne z lutego 1957 roku. Źródło: YouTube
George Szell zmarł wieczorem 30 lipca 1970 roku w Hanna House of University Hospital w Cleveland, w wieku 73 lat. W chwili śmierci, oprócz piastowania stanowiska dyrektora muzycznego Cleveland Orchestra, był także doradcą muzycznym oraz starszym gościnnym dyrygentem Orkiestry Filharmonii Nowojorskiej. Został pochowany na cmentarzu Arlington Memorial Park położonym w mieście Sandy Springs w stanie Georgia. George Szell był honorowym Komandorem Orderu Imperium Brytyjskiego.
Bibliografia:
Anshel Brusilow, Robin Underdahl, Shoot the Conductor: Too Close to Monteux, Szell, and Ormandy, University of North Texas Press, Denton 2016.
Charles Youmans, Richard Strauss’s Orchestral Music and the German Intellectual Tradition: the Philosophical Roots of Musical Modernism, Indiana University Press, Bloomington 2005.
David Ewen, Dictators of the Baton, Alliance Book Corporation, Nowy Jork 1943.
Harold C. Schonberg, The Great Conductors, Simon & Schuster, Nowy Jork 1967.
John L Holmes, Conductors On Record, Orion Publishing Group Ltd., Londyn 1982.
Julian Caskell, Hartmut Hein, Handbuch Dirigenten, Bärenreiter, Kassel 2015.
Michael Charry, Szell, George [Georg], [w:] The New Grove Dictionary of Music and Musicians, Londyn 2001.
Theodore Baker, Baker’s biographical dictionary of musicians, 4th edition, Schirmer, Nowy Jork 1940.