Fritz Reiner należał do ścisłej czołówki dwudziestowiecznych dyrygentów. Wraz z takimi węgierskimi legendami batuty jak George Szell, Artúr Nikisch, Antal Doráti, Eugene Ormandy czy Georg Solti zdominował amerykańską scenę symfonicznej muzyki klasycznej ubiegłego stulecia. Sam Igor Strawiński powiedział, że dzięki Reinerowi Chicagowska Orkiestra Symfoniczna stała się „najbardziej precyzyjną i elastyczną orkiestrą na świecie”. Do historii przeszedł jego wysublimowany styl dyrygowania: niezwykle precyzyjny, a zarazem bardzo ekonomiczny. Idealnie wpisywał się w to, co o prowadzeniu orkiestry mówił sam Reiner: „Najlepszą techniką dyrygencką jest taka, która pozwala osiągnąć maksymalny efekt muzyczny przy minimalnym wysiłku. Jedyną ogólną zasadą jest nasycenie wszystkich gestów precyzją, jasnością i witalnością”.
Adam Bielecki
Fritz Reiner siedzący przy pianinie. Fot. Domena publiczna.
Fritz Reiner urodził się jako Frigyes Reiner w Budapeszcie 19 grudnia 1888 roku, w rodzinie kupca Ignáca Reinera (ur. 1853, zm. 1906) oraz Vilmy Wilhelminy Pollák (ur. ok. 1868, zm. 1939). To właśnie matka wprowadziła młodego Węgra do świata muzyki i to ona udzielała mu pierwszych lekcji gry na fortepianie. Jako nastolatek zaprzyjaźnił się z trzy lata starszym Leó Weinerem, znakomitym węgierskim kompozytorem. Reiner studiował fortepian u samego Béli Bartóka oraz kompozycję u Hansa von Koesslera w Narodowej Królewskiej Węgierskiej Akademii Muzycznej (obecnie – Uniwersytet Muzyczny im. Ferenca Liszta, węg. Liszt Ferenc Zeneművészeti Egyetem, w skrócie Zeneakadémia), będącą Alma Mater wielu znamienitych węgierskich muzyków. Ponadto, z woli ojca, podjął także studia prawnicze, które jednakże przerwał po jego śmierci w 1906 roku. W 1907 roku rozpoczął pracę w Népszínház-Vígopera w Budapeszcie jako korepetytor, gdzie w 1908 roku miał swój dyrygencki debiut – poprowadził wtedy słynną czterotaktową operę Carmen autorstwa Francuza Georges’a Bizeta z librettem opartym na noweli autorstwa Prospera Mériméego.
Międzynarodowe spotkanie muzyków – fotografia wykonana pomiędzy 1923 a 1931 rokiem. Stoją od lewej: Grzegorz Fitelberg (1879–1953), Karel Boleslav Jirák (1891–1972), Štěpán Chodounsky (1886–1954), Georges-Martin Witkowski (1867–1943), Fritz Reiner (1888–1963), Joseph Szigeti (1892–1973). Siedzą od lewej: Albert Roussel (1869–1937), Karol Szymanowski (1882–1937), Arnold Bax (1883–1953). Fot. domena publiczna.
W 1910 roku Fritz Reiner został zatrudniony w teatrze Landestheater w mieście Laibach (obecnie – Lublana – największe miasto oraz stolica Słowenii). W sezonie od października 1910 roku do marca 1911 roku poprowadził tam 57 wykonań dzieł scenicznych. Warto wspomnieć, że właśnie podczas pobytu w Laibach poślubił Elcę Jelacin, pierwszą ze swoich trzech żon (drugą była Bertha Gerster-Gardini, a trzecią Carlotta Irwin). Reiner doczekał się łącznie trójki potomstwa. Stanowisko dyrygenta piastował tam przez rok, aby następnie prowadzić wykonania w Operze Ludowej w Budapeszcie (obecnie jest to Teatr Erkela – nazwa ta została nadana w 1953 roku), gdzie był dyrygentem do 1914 roku. W styczniu tego roku miało miejsce wydarzenie, które napędziło rozwój jego kariery muzycznej – Reiner poprowadził budapeszteńską premierę trójaktowej opery Parsifal Richarda Wagnera. Wkrótce potem rozpoczął pracę w Semperoper w Dreźnie, gdzie poznał słynnego niemieckiego kompozytora i dyrygenta Richarda Straussa. Muzycy oprócz przyjaźni nawiązali wtedy ścisłą współpracę, tak jak miało to miejsce w przypadku innego węgierskiego dyrygenta – Georga Szella.
Poemat symfoniczny Tod und Verklärung (Śmierć i przemienienie) op. 24, TrV 158 autorstwa Richarda Straussa w wykonaniu Filharmoników Wiedeńskich pod batutą Fritza Reinera. Źródło: YouTube
10 października 1919 roku Reiner poprowadził premierowe wykonanie monumentalnej, trójaktowej opery Richarda Straussa pt. Kobieta bez cienia (niem. Die Frau ohne Schatten) w Wiedeńskiej Operze Państwowej. Podczas „drezdeńskiego” etapu kariery Reinera trwającego do 1921 roku nabrała ona wymiaru międzynarodowego – Reiner zaczął występować jako dyrygent gościnny na całym świecie. Prowadził koncerty m.in. w Argentynie, we Włoszech, w Anglii, Szwecji czy w Hiszpanii.
Fritz Reiner na fotografii wykonanej podczas drezdeńskiego etapu kariery, tj. na przełomie drugiej i trzeciej dekady XX wieku. Fot. domena publiczna.
W 1922 roku Fritz Reiner wyemigrował do Stanów Zjednoczonych. Sześć lat po przybyciu do tego państwa otrzymał amerykańskie obywatelstwo. Jako dyrektor muzyczny objął kierownictwo Cincinnati Symphony Orchestra (1922–1931). Ponadto wykładał dyrygenturę w filadelfijskim Curtis Institute of Music (1931–1941), gdzie jego uczniami byli m.in. słynny kompozytor Leonard Bernstein czy Lukas Foss. Ponadto wielokrotnie występował jako dyrygent gościnny Orkiestry Filharmonii Nowojorskiej czy Orkiestry Filadelfijskiej. Reiner poruszał się swobodnie w niezwykle szerokim repertuarze – od Bacha, Haydna i Mozarta po Weberna, Bartóka czy Strawińskiego.
Słynny pięcioczęściowy Koncert na orkiestrę w tonacji f-moll Sz. 116, BB 123 autorstwa Béli Bartóka w wykonaniu Chicagowskiej Orkiestry Symfonicznej prowadzonej przez Fritza Reinera. To wyborne stereofoniczne nagranie, wyjątkowo wysokiej jakości jak na rok wydania, zostało zarejestrowane 22 października 1955 roku w Chicago. Źródło: YouTube
Od 1938 do 1948 roku Fritz Reiner prowadził Pittsburgh Symphony Orchestra, z którą nagrywał m.in. dla wytwórni Columbia Records. Ponadto współpracował z nowojorskim teatrem operowym Metropolitan Opera w latach 1948–1953.
Trójaktowa opera komiczna Kawaler srebrnej róży (niem. Der Rosenkavalier) z muzyką Richarda Straussa i librettem Hugona von Hofmannsthala w wykonaniu orkiestry Metropolitan Opera pod batutą Fritza Reinera. W roli głównej, tj. Marszałkowej Księżnej Werdenberg (sopran), wystąpiła niemiecka śpiewaczka Erna Berger. Źródło: YouTube
Węgierski dyrygent walnie przyczynił się do uznania Chicagowskiej Orkiestry Symfonicznej, którą prowadził jako dyrektor muzyczny w latach 1953–1963, za jedną z tzw. Wielkiej Piątki Orkiestr USA (obok Orkiestry Filharmonii Nowojorskiej, Bostońskiej Orkiestry Symfonicznej, Orkiestry Filadelfijskiej oraz Cleveland Orchestra).
Fantastyczna interpretacja Koncertu skrzypcowego D-dur op. 35 Piotra Czajkowskiego. Wykonanie Chicagowskiej Orkiestry Symfonicznej, Fritza Reinera oraz solisty – skrzypka Jascha Heifetza, zarejestrowane 19 stycznia 1957 roku w Chicago. Źródło: YouTube
Nawet po osiągnięciu międzynarodowej sławy Reiner nie zapomniał o swojej ojczyźnie i wielokrotnie wracał do Budapesztu. W latach trzydziestych prowadził tam wykonania m.in. IV symfonii e-moll op. 98 Johannesa Brahmsa czy poematu symfonicznego Dyl Sowizdrzał op. 28, TrV 171 (niem. Till Eulenspiegels lustige Streiche) skomponowanego przez Richarda Straussa. Jego imieniem nazwano park znajdujący się nieopodal stacji kolejowej Budapest Keleti w Zugló, czyli XIV dzielnicy Budapesztu położonej po stronie peszteńskiej.
Fritz Reiner był dyrygentem bardzo uniwersalnym i dał się poznać jako świetny interpretator nie tylko monumentalnych symfonicznych czy operowych arcydzieł lecz także muzyki tanecznej, w tym dziewiętnastowiecznej wiedeńskiej muzyki lekkiej. Wraz z Chicagowską Orkiestrą Symfoniczną nagrał w 1957 oraz 1960 roku szereg walców skomponowanych przez dwóch członków słynnej, wiedeńskiej Dynastii Straussów – Johanna II (1825–1899) oraz jego niezwykle utalentowanego młodszego brata – Josefa (1827–1870), takie jak m.in. An der Schönen, Blauen Donau (Nad pięknym modrym Dunajem) op. 314, Kaiserwalzer (Walc cesarski) op. 437, Rosen aus dem Süden (Róże południa) op. 388, Wiener Blut (Wiedeńska krew) op. 354, Künstlerleben (Życie artysty) op. 316, Dorfschwalben aus Österreich (Wiejskie jaskółki z Austrii) op. 164 czy Mein Lebenslauf ist Lieb’ und Lust (Mój życiorys to miłość i zabawa) op. 263.
Dziewięć walców na orkiestrę symfoniczną autorstwa Johanna II oraz Josefa Straussów, a także słynna szybka polka Unter Donner und Blitz (Pod grzmotami i błyskawicami) op. 324 w wykonaniu Chicagowskiej Orkiestry Symfonicznej pod batutą Fritza Reinera. Nagrania z 1957 oraz 1960 roku. Źródło: YouTube
Fritz Reiner zmarł 15 listopada 1963 roku na nowojorskim Manhattanie w wieku siedemdziesięciu czterech lat. Został pochowany na cmentarzu Willowbrook Cemetery położonym w Westport w stanie Connecticut.
Bibliografia:
David Ewen, Dictators of the Baton, Alliance Book Corporation, Nowy Jork 1943.
Encyklopedia muzyki, Andrzej Chodkowski (red.), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995.
Harold C. Schonberg, The Great Conductors, Simon & Schuster, Nowy Jork 1967.
Hope Stoddard, Symphony Conductors of the U.S.A, Crowell, Nowy Jork 1957.
Igor Stravinsky, On Conductors and Conducting [w:] Themes and Conclusions, Faber and Faber, Londyn 1972.
John L. Holmes, Conductors On Record, Orion Publishing Group Ltd., Londyn 1982.
Julian Caskell, Hartmut Hein, Handbuch Dirigenten, Bärenreiter, Kassel 2015.
Philip Hart, Fritz Reiner [w:] The New Grove Dictionary of Music and Musicians, Londyn 2001.
Philip Hart, Fritz Reiner: a Biography, Northwestern University Press, Evanston 1994.
Theodore Baker, Baker’s biographical dictionary of musicians, 4th edition, Schirmer, Nowy Jork 1940.