W przeciwieństwie do wielu innych znakomitych węgierskich dyrygentów ubiegłego wieku János Ferencsik nie opuścił ojczyzny i przez ponad 30 lat piastował stanowisko dyrektora muzycznego i głównego dyrygenta Węgierskiej Państwowej Orkiestry Symfonicznej, która pod jego kierownictwem stała się jedną z wiodących orkiestr Węgier. Podczas swojej kariery dyrygenckiej János Ferencsik prowadził koncerty na każdym kontynencie z wyjątkiem Afryki. Występował m.in. we Włoszech, w Szwajcarii, Anglii, w Stanach Zjednoczonych Ameryki, w Australii czy Japonii, w znacznym stopniu przyczyniając się do popularyzacji węgierskiej muzyki klasycznej na arenie międzynarodowej.
Adam Bielecki
János Ferencsik, 1972 r. Fot. Fortepan / Zoltán Szalay
János Ferencsik urodził się w Budapeszcie 18 stycznia 1907 roku. Jego ojciec, pracujący przed pierwszą wojną światową jako księgowy, poległ podczas walk na froncie włoskim w 1915 roku. Muzyka fascynowała Jánosa już od wczesnego dzieciństwa, dlatego też gdy tylko było to możliwe, podjął lekcje gry na skrzypcach u Istvána Hoppego, koncertmistrza w Teatrze Miejskim w Budapeszcie (obecnie nosi on nazwę Teatr Erkela, która została mu nadana w 1953 roku). Wstępną edukację w zakresie gry na organach oraz teorii muzyki pozyskał u dyrygenta Lajosa Bodrogiego. Ferencsik studiował kompozycję pod kierunkiem profesora i kompozytora László Lajthy na Uniwersytecie Muzycznym im. Ferenca Liszta (wówczas było to Kolegium Muzyczne im. Ferenca Liszta), z kolei sztukę dyrygowania orkiestrą przybliżył mu Antal Fleischer.
W 1927 roku Ferencsik rozpoczął pracę w Węgierskiej Operze Państwowej jako korepetytor. Trzy lata później został mianowany tam dyrygentem. Podczas debiutanckiego koncertu w 1930 roku poprowadził wykonanie baletu Szeherezada (1910) z choreografią Michaiła Fokina, librettem Alexandre’a Benoisa oraz muzyką opartą na słynnej czteroczęściowej suicie symfonicznej pod tym samym tytułem, skomponowanej w 1888 roku przez Nikołaja Rimskiego-Korsakowa. W tym samym roku, a także rok później, w 1931 roku, Ferencsik brał udział w słynnym, odbywającym się od 1876 roku, festiwalu muzycznym w bawarskim mieście Bayreuth, podczas którego w tamtejszym Festspielhaus (Teatrze Operowym) wykonywane są opery Richarda Wagnera. Edycja festiwalu z 1930 roku była dosyć problematyczna: 6 sierpnia 1930 roku, czyli w okresie prób przed wydarzeniem, zmarł bowiem Siegfried Wagner, syn słynnego niemieckiego kompozytora, który miał prowadzić festiwal jako jego dyrektor. Ostatecznie postanowiono, że stanowisko to przejmie jego żona – Winifred Wagner. Ferencsik natomiast asystował podczas festiwalu legendarnemu włoskiemu wirtuozowi batuty Arturo Toscaniniemu, dzięki czemu zyskał dodatkowe doświadczenie w dyrygenckiej materii.
János Ferencsik podczas koncertu w Budapeszcie w 1966 roku, Fot. Fortepan / Sándor Bojár
Od 1932 roku dyrygował Węgierską Narodową Orkiestrą Filharmoniczną (znaną jest także jako Orkiestra Filharmonii Narodowej), będącą następczynią orkiestry Székesfővárosi Zenekar, założonej w 1923 roku przez Dezső Bora. W 1952 roku została ona przemianowana na Węgierską Państwową Orkiestrę Symfoniczną. Nazwa ta funkcjonowała przez cały okres piastowania przez Ferencsika stanowiska jej dyrektora muzycznego (czyli od 1952 do 1984 roku) i aż do przejęcia kierownictwa nad orkiestrą przez Zoltána Kocsisa w 1997 roku. Dzięki kierownictwu Jánosa Ferencsika orkiestra ta stała się niezwykle profesjonalnym oraz cenionym na całym świecie zespołem instrumentalnym. Świadczy o tym m.in. imponująca liczba zagranicznych wirtuozów batuty, którzy mieli okazję poprowadzić tę orkiestrę jako dyrygenci gościnni, wśród których znalazły się takie legendy jak Zubin Mehta, Leopold Stokowski, Lorin Maazel czy Claudio Abbado. Z kolei niezwykle bogaty, szeroki dorobek dyskograficzny pokazuje, jak bardzo uniwersalnym zespołem instrumentalnym była i wciąż jest ta orkiestra.
Walc Herkulesfürdői emlék (Wspomnienie z Herkulesfürdő) autorstwa węgierskiego kompozytora Jakaba Pazellera w wykonaniu Węgierskiej Państwowej Orkiestry Symfonicznej i dyrygenta Jánosa Ferencsika. Źródło: YouTube
Podczas swojej kariery dyrygenckiej János Ferencsik prowadził koncerty na każdym kontynencie z wyjątkiem Afryki. Występował (głównie ze wspomnianą Węgierską Państwową Orkiestrą Symfoniczną) m.in. we Włoszech, w Szwajcarii, Anglii, w Stanach Zjednoczonych Ameryki, w Australii czy Japonii.
Pierwsza część (Allegro con brio) ze słynnej V symfonii c-moll op. 67 Ludwiga van Beethovena w wykonaniu Węgierskiej Państwowej Orkiestry Symfonicznej pod batutą Jánosa Ferencsika. Źródło: YouTube
W 1940 roku János Ferencsik poprowadził pożegnalny koncert Béli Bartóka w Budapeszcie, poprzedzający wyjazd sławnego kompozytora i jego żony, pianistki Ditty Pásztory-Bartók, do Stanów Zjednoczonych Ameryki. Dyrygent ten walnie przyczynił się do popularyzacji twórczości Bartóka poprzez wystawianie jego dzieł na zagranicznych scenach oraz nagranie świetnych interpretacji wielu utworów autorstwa genialnego Węgra. Wśród najciekawszych z nich znajduje się nagranie jednoaktowej opery Zamek Sinobrodego (węg. A kékszakállú herceg vára), skomponowanej w 1911 roku (premiera dzieła miała natomiast miejsce siedem lat później dnia 24 maja 1918 roku). Libretto do opery zostało napisane przez Bélę Balázsa, węgierskiego poetę i pisarza, prywatnie przyjaciela kompozytora. Tekst został oparty na słynnej baśni Sinobrody (fr. La Barbe bleue), pochodzącej ze zbioru baśni Bajki Babci Gąski (fr. Contes de ma Mère l’Oye) Charles’a Perraulta.
Jednoaktowa opera Zamek Sinobrodego Béli Bartóka w wykonaniu Budapeszteńskiej Orkiestry Filharmonicznej pod batutą Jánosa Ferencsika. W rolach głównych: György Melis (książę Sinobrody – bas) oraz Katalin Kasza (Judyta, żona Sinobrodego – mezzosopran). Źródło: YouTube
Po zakończeniu drugiej wojny światowej jego kariera nabrała rozpędu – Ferencsik objął kierownictwo nad założoną w 1943 roku Orkiestrą Symfoniczną Radia Węgierskiego (węg. Magyar Rádió Szimfonikus Zenekar), zastępując na tym stanowisku Ernő Dohnányiego, a także został dyrektorem muzycznym Węgierskiej Opery Państwowej (1957–1974).
Intermezzo z opery Háry János skomponowanej przez Zoltána Kodálya w wykonaniu Orkiestry Węgierskiej Opery Państwowej pod batutą Jánosa Ferencsika. Źródło: YouTube
W latach 1948–1950 regularnie występował jako dyrygent gościnny Opery Wiedeńskiej, natomiast 1960 roku został głównym dyrygentem Budapeszteńskiej Orkiestry Filharmonicznej. Był nim przez siedem lat do 1967 roku. Rok wcześniej Ferencsik został głównym dyrygentem kopenhaskiej Statsradiofoniens Symfoniorkester (Duńskiej Radiowej Orkiestry Symfonicznej). Stał na jej czele do 1968 roku. Jednym z efektów współpracy wybitnego węgierskiego dyrygenta z tą duńską orkiestrą są nagrania utworów autorstwa austriackiego kompozytora Arnolda Schönberga, m.in. jego monumentalnej kantaty Gurre-Lieder (1910) czy Suity na orkiestrę smyczkową G-dur (1934).
Słynny walc Wiedeńska krew (niem. Wiener Blut) op. 354 autorstwa Johanna Straussa II w świetnym wykonaniu Budapeszteńskiej Orkiestry Filharmonicznej pod batutą Jánosa Ferencsika. Źródło: YouTube
Preludium z kantaty Gurre-Lieder autorstwa Arnolda Schönberga w wykonaniu Jánosa Ferencsika oraz Duńskiej Radiowej Orkiestry Symfonicznej. Źródło: YouTube
Podczas swojej kariery Ferencsik był wielokrotnie wyróżniany za liczne zasługi na rzecz rozwoju kultury. Był laureatem m.in. prestiżowej Nagrody Kossutha (dwukrotnie), Nagrody im. Bartóka-Pásztory, Węgierskiej Nagrody dla Wybitnych Artystów (węg. Magyarország Kiváló Művésze díj) czy pośmiertnie, w 2000 roku, Nagrody Dziedzictwa Węgierskiego (węg. Magyar Örökség díj). Warto wspomnieć, że od 1987 roku przyznawana jest Nagroda im. Jánosa Ferencsika, ufundowana rok wcześniej przez węgierskiego tancerza baletowego Józsefa Forgácha. Początkowo była ona przyznawana naprzemiennie artystom Węgierskiej Państwowej Orkiestry Symfonicznej oraz Węgierskiej Opery Państwowej (węg. Magyar Állami Operaház), natomiast od 2004 wyróżnieni nagrodą mogą być wyłącznie ci ostatni (w 2019 roku otrzymała ją skrzypaczka Judit Kovács).
Grób Jánosa Ferencsika z rzeźbą autorstwa słynnego węgierskiego artysty Miklósa Borsosa, znajdujący się na budapeszteńskim Cmentarzu Farkasréti. Fot. Dr Varga József / licencja Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported
János Ferencsik zmarł po długiej chorobie 12 czerwca 1984 roku w Budapeszcie w wieku 77 lat. Został pochowany na tamtejszym Cmentarzu Farkasréti.
Bibliografia:
Anna Dalos, Zoltan Kodaly’s World of Music, University of California Press, Berkeley 2020.
Balint Sarosi, Folk Music: Hungarian Musical Idiom, Corvina, Budapeszt 1986.
David Ewen, Dictators of the Baton, Alliance Book Corporation, Nowy Jork 1943.
David Mason Greene, Greene’s Biographical Encyclopedia of Composers, Garden City, Doubleday, Nowy Jork 1985.
Encyklopedia muzyki, Andrzej Chodkowski (red.), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995.
Encyklopedia muzyki, Andrzej Chodkowski (red.), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995.
Ferenc Baranyi, Az opera négy évszázada: Költők és komponisták, Kossuth Kiadó, Budapeszt 2016.
Ferenc Bónis, Tizenhárom találkozás Ferencsik Jánossal, Zeneműkiadó Vállalat, Budapeszt 1984.
Ferencsik, János [w:] The New Grove Dictionary of Music and Musicians, Londyn 2001.
Gábor Fejér, Ferencsik János, az ember és művész portréja, Műszaki Könyvkiadó, Budapeszt 1984.
Janos Ferencsik, 77; Hungarian Conductor, „The New York Times”, 13.06.1984 r., s. 14.
László Dobszay, A History of Hungarian Music, Corvina, Budapeszt 1993.
Lynn M. Hooker, Redefining Hungarian Music from Liszt to Bartók, Oxford University Press, Nowy Jork 2013.
Witold Rudziński, Warsztat kompozytorski Beli Bartóka, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1964.