„W informacjach dotyczących RWPG nie należy dopuszczać do publikacji materiałów krytycznych, podważających celowość i zasady współpracy gospodarczej krajów socjalistycznych oraz ujawnionych rozbieżności między poszczególnymi krajami lub zawierających krytykę ich stanowisk” – pisano w wytycznych dla cenzury w czasach PRL. Dlaczego władze komunistyczne obawiały się krytyki Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej? 25 stycznia minęła 75. rocznica powstania tej organizacji.

Oficjalnym powodem powstania RWPG było zacieśnienie współpracy gospodarczej między Związkiem Sowieckim i mniejszymi państwami komunistycznymi. Tak naprawdę była to jednak sowiecka odpowiedź na powojenny amerykański plan Marshalla oraz powołanie do życia Organizacji Europejskiej Współpracy Gospodarczej (16 kwietnia 1948). Sowieci pragnęli dowieść, że nie potrzebują zachodniej pomocy w odbudowie zniszczonej po wojnie gospodarki i sami, współpracując z „bratnimi” narodami, poradzą sobie z kryzysem. Już w 1947 roku Polska, Węgry i Czechosłowacja zostały zmuszone do odrzucenia wsparcia płynącego do Europy dzięki planowi Marshalla. Państwa bloku wschodniego miały się nie wiązać gospodarczo z Zachodem, stawiając na samowystarczalność.

Wspólnota interesów?

Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej powstała 25 stycznia 1949 roku. Państwami założycielami były Bułgaria, Czechosłowacja, Polska, Rumunia, Węgry i ZSRS. Miesiąc później do RWPG dołączyła Albania, w 1950 roku NRD, a w 1962 roku Mongolia. Z czasem, w charakterze obserwatorów, do RWPG zostały zaproszone również odległe państwa, jak Chińska Republika Ludowa, Korea Północna i Wietnam. ChRL zrezygnowały z udziału w obradach w 1961 roku. Trzy lata później specjalny status państwa stowarzyszonego otrzymała Jugosławia.

Celem Związku Sowieckiego była gospodarcza integracja państw członków RWPG (nadmieńmy przy tym, że Sowieci preferowali określenie „współpraca”, gdyż „integracja” kojarzyła się z kapitalizmem i Zachodem). Sowieci dążyli do wyrównania poziomu uprzemysłowienia państw należących do RWPG, co było jednak nierealne, a przynajmniej niemożliwe do wykonania w krótkim czasie. W początkach istnienia organizacji aż 70 proc. PKB wszystkich krajów należących do RWPG wytwarzał Związek Sowiecki. Czynnikami, które niewątpliwie łączyły wszystkie państwa członkowskie były natomiast ideologia marksizmu-leninizmu, wspólnota „interesów klasowych” oraz takie samo podejście do własności prywatnej i relacji państwo – rynek. Sowieci zadbali także o inne powiązania pomiędzy członkami RWPG. Państwa należące do wspólnoty należały zarazem do Kominformu (organizacji zrzeszającej partie komunistyczne), a także do Układu Warszawskiego – wojskowego sojuszu bloku wschodniego. Relacje pomiędzy krajami leżącymi w orbicie wpływów Moskwy były więc ścisłe, choć zarazem kontrolowane przez Kreml i zależne od decyzji sowieckich decydentów.

Istnienie RWPG najwięcej korzyści przyniosło, rzecz jasna, Związkowi Sowieckiemu. Dla przykładu, w 1949 roku podczas spotkania w Sofii, Moskwa zmusiła państwa członkowskie do przyjęcia przepisów, które de facto ograbiały uczonych z poszczególnych państw z ich własności intelektualnej. Kraje bardziej rozwinięte gospodarczo, jak NRD czy Czechosłowacja, zostały zmuszone do niemal darmowego udostępnienia swoich rozwiązań i technologii. Zyskał na tym głównie ZSRS, a po części też inne, najbardziej zrujnowane po wojnie państwa.

Problemy i osłabienie systemu

Funkcjonowanie RWPG, patrząc z perspektywy Kremla, zaburzyły wystąpienia, do jakich w 1956 roku doszło na Węgrzech i w Polsce (powstanie węgierskie i poznański czerwiec). „Uporawszy się” z tymi niepokojami, Moskwa próbowała zmusić kraje RWPG do większej integracji. Ukoronowaniem tych starań miało być utworzenie w 1963 roku Międzynarodowego Banku Współpracy Gospodarczej oraz wprowadzenie rubla transferowego jako wirtualnej waluty obowiązującej w kontaktach wewnątrz organizacji.

Nikita Chruszczow próbował ponadto zmusić państwa członkowskie, aby przyjęły gospodarczą „specjalizację” i skupiły się na ukierunkowanej produkcji. Jednocześnie wszystkie kraje miały „skoordynować” swoje plany pięcioletnie. Taka polityka doprowadziła do znacznego zapóźnienia krajów bloku wschodniego.

Rozluźnienie relacji wewnątrz RWPG nastąpiło w drugiej połowie lat 60. wraz z dystansowaniem się Rumunii wobec polityki Kremla. Z czasem, niemal we wszystkich państwach należących do RWPG zaczęły pojawiać się pomysły na odejście od centralnego planowania. Zaczęły powstawać firmy państwowe, które prowadziły własne negocjacje z podmiotami zagranicznymi, bez pośrednictwa Moskwy. W krajach RWPG zaczęły pojawiać się też technologie zza „żelaznej kurtyny”. Był to czas prosperity, lecz zarazem okres, w którym blok wschodni potężnie zadłużył się w krajach zachodnich.

Ostatni przywódca ZSRS, Michaił Gorbaczow, próbował jeszcze ratować RWPG poprzez rozwój rozwiązań technologicznych, większy wkład w badania naukowe oraz nadanie organizacji władz ponadnarodowych. Wieczna „polityka niedoboru”, jaka obowiązywała w krajach komunistycznych, była jednak trudna do wykorzenienia. Reformy RWPG nie powiodły się. W 1988 roku kraje RWPG otrzymały możliwość bezpośredniego negocjowania kontraktów handlowych np. z państwami Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, które okazały się dużo korzystniejsze niż dotychczasowe wewnętrzne umowy.

Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej była skazana na upadek. Działanie tej organizacji było z założenia niewydolne. RWPG nie była skierowana na relacje multilateralne. Przyjmowane w poszczególnych państwach plany wieloletnie nie sprawdzały się, a gospodarki państw komunistycznych nie były w stanie nadążyć za rozwijającym się Zachodem, a po czasie nawet za Chinami, które (zachowując cechy komunizmu) otworzyły się na światowe rynki. Jednym z gwoździ do trumny RWPG było także przyjęcie rubla transferowego.

Ostatnia sesja RWPG miała miejsce 28 czerwca 1991 roku w Budapeszcie. Organizacja została rozwiązana. Pół roku później rozpadł się Związek Sowiecki.

Anna Szczepańska

Zdjęcie tytułowe: Wikimedia, Лобачев Владимир, CC BY-SA 4.0