Biel i czerwień polskiej flagi wywodzą się z barw herbu Korony Królestwa Polskiego – czyli orła białego, umieszczonego w czerwonym polu tarczy. Symbol ten w różnych wariantach towarzyszył co najmniej od początku XIII w. Piastom wielkopolskim, małopolskim, mazowieckim, śląskim... Tym bardziej trudno uwierzyć, że 1 sierpnia 2019 r. nasza flaga będzie obchodziła dopiero setne urodziny.
2 maja obchodzimy Dzień Flagi Rzeczpospolitej Polskiej. Ustanowione 15 lat temu, w 2004 roku święto ma popularyzować wiedzę o polskiej tożsamości i symbolach narodowych. Oficjalnie te dwie barwy zaczęły funkcjonować dopiero w okresie Powstania Listopadowego. W średniowieczu bowiem posługiwano się jednocześnie różnymi chorągwiami. Książęta, a później królowie swoimi (często był to Orzeł Biały na czerwonym płacie, ale nie zawsze), rycerstwo czy poszczególne ziemie - swoimi. Symbolika osobista władcy przechodziła w domenę państwową stopniowo, by w epoce Jagiellonów osiągnąć swoją najbogatszą formę. Oto na płacie tkaniny, składającej się z trzech pasów równej szerokości – czerwonym – białym – czerwonym - umieszczano 5-polowy herb: skwadrowane ze sobą dwa Orły Białe i dwie Pogonie Litewskie, z nałożoną na środku dodatkową tarczą z herbem rodowym władcy (podwójny krzyż Jagiellonów, Smocze Zęby Stefana Batorego czy snopek Wazów). Był to dla ówczesnej potęgi, jaką była Rzeczpospolita, symbol drogi niczym dla Madziarów Korona św. Stefana.
Barwy Słowian
W Polsce przedrozbiorowej, u schyłku XVIII w., na fali francuskiej rewolucji i nowej flagi tego państwa – tricolor, także u nas zaczęto stosować połączenie barw: białej, czerwonej i granatowej bądź ciemnobłękitnej. Co ciekawe, zestawienie tych właśnie trzech barw uznaje się za wspólne dla wszystkich Słowian (flaga pansłowiańska, panslawistyczna) i obecnie większa część państw (bądź narodów) słowiańskich ma trójkolorowe flagi w różnym układzie barw: biel – czerwień – błękit (czasem granat): Czechy, Chorwacja, Rosja, Słowacja, Słowenia, Serbia, Republika Serbska w Bośni, Serbołużyczanie. Historycznie natomiast rzecz biorąc flaga biało-czerwona to flaga czeska i nadal uznawana jest za flagę Czech właściwych. Kolor niebieski na fladze państwowej naszych południowych sąsiadów pojawił się dopiero w momencie utworzenia Czechosłowacji, a potem pozostał jako nawiązanie do Moraw. Trzy poziome pasy na flagach to w ogóle środkowoeuropejska specjalność. Wystarczy porównać weksylia naszych Braci Węgrów, ale także Rumunów czy Bułgarów...
Narodziny współczesnych barw
Biel i czerwień łącznie i wyłącznie to obchody pierwszej rocznicy Ustawy Rządowej z 3 maja 1791 r. Oto panie manifestujące swoje patriotyczne nastawienie pojawiały się na salonach czy w parkach w białych sukniach przepasanych czerwoną szarfą. Panowie zaś występowali z biało-czerwonymi szarfami. Nie przypadkiem zatem Dzień Flagi obchodzimy 2 maja, dzień przed Świętem Narodowym Trzeciego Maja.
Już po upadku Rzplitej, w krótkotrwałym bycie, jakim było Księstwo Warszawskie (1807-1815), wraz z konstytucją Napoleon nadał zależnemu od siebie państewku... biało-czerwoną flagę. Do tych barw nawiązywała także w dobie Powstania Listopadowego ustawa powstańczego Sejmu Królestwa Polskiego z 1831 r.:”Izba senatorska i poselska po wysłuchaniu wniosków Komisyi Sejmowych, zważywszy potrzebę nadania jednostajnej oznaki, pod którą winni łączyć się wszyscy Polacy, postanowiły i stanowią: Artykuł 1. Kokardę narodową stanowić będą kolory herbu Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego, to jest kolor biały z czerwonym. Artykuł 2. Wszyscy Polacy, a mianowicie Wojsko Polskie, te kolory nosić mają w miejscu, gdzie takowe oznaki dotąd noszonymi były". Później zaborcy świadomie czy przez lekceważenie często używali tych barw zamiennie, częściej jednak podając jako właściwe odwrócone połączenie barw czerwonej i białej. I oto 3 maja 1916 r. po raz pierwszy przeszedł przez Warszawę tłum manifestantów z biało-czerwonymi flagami, wytwarzanymi już taśmowo w szwalniach. Rewolucja przemysłowa w służbie narodowego przebudzenia...
Biało-czerwona od 1919 r.
Już po odzyskaniu niepodległości Sejm ustawą z 1 sierpnia 1919 roku zatwierdził wzór flagi w wersji biało-czerwonej. Ustalone wtedy proporcje szerokości do długości (5:8) obowiązują po dziś dzień. Jeśli te proporcje są inne, mówić możemy o barwach narodowych, ale nie o fladze. Równocześnie w 20-leciu międzywojennym funkcjonowało też inne weksylium – czerwony płat z Orłem Białym na środku. Była to chorągiew Rzeczypospolitej. Przysługiwała ona Naczelnikowi Państwa, a następnie Prezydentowi Rzeczypospolitej. W 1927 roku zmieniony został wizerunek Orła Białego (zmiana godła na projekt Zygmunta Kamińskiego). Zmieniła się też chorągiew. Dodano okalający flagę wężyk generalski i galony.
Ustawa z 1919 roku wprowadzała też flagę biało-czerwoną z herbem państwa (białym orłem na czerwonym tle) w środku górnego, białego pasa. Utrwaliło się, że na lądzie jest to flaga używana jedynie jako flaga poselstw i konsulatów, na morzu zaś - jako bandera handlowa, a w wersji z tzw. jęzorami - bandera marynarki wojennej.
Protokół flagowy
Przy eksponowaniu flagi państwowej w ciągu innych flag musi być zachowana zasada uprzywilejowania biało-czerwonej. Jeżeli wystawiamy czy wywieszamy trzy flagi, to polska powinna znajdować się w środku. Kiedy mamy cztery flagi, to flaga polska jest pierwsza z lewej od strony patrzącego. Jeżeli mamy pięć, to flaga polska jest znowu w środku. Natomiast kiedy jest sześć i więcej to flaga polska jest na początku i na końcu szeregu. Tak nakazuje protokół flagowy, którego bardzo dobrą wersję opracował na zlecenie MSWiA Alfred Znamierowski. Podobnie ów protokół stosuje się w samorządach, gdzie prawidłowa kolejność ustawienia trzech flag jest następująca – dla trzech flag, od lewej (dla patrzącego): flaga danej jednostki samorządu (np. gminy lub powiatu), flaga Rzeczypospolitej w środku, a z prawej flaga samorządowa wyższego szczebla (powiatu lub województwa) lub unijna.
Karmazyn, amarant, cynober
W ciągu wieków zmieniał się odcień czerwonego koloru naszych barw. Najpierw był to karmazyn, ale w wieku XIX zastąpił go amarant. Ponoć do barwienia tkanin, z których uszyte miały być mundury armii Księstwa Warszawskiego, sprowadzono barwnik z Francji. W połączeniu z żelazistą wodą z Wisły miał on dawać barwę amarantową...
Po odzyskaniu niepodległości przyjęto że nasza czerwień to... karmazyn. W 1927 roku został on zmieniony na cynober, który obowiązywał do 1980 r. Później zmieniono barwę i w 1993 r. po raz kolejny. Nigdy nie osiągnęła ona... czystej heraldycznej czerwieni!
To nie tylko nasze barwy
Polska flaga nie jest jedyną flagą w Europie wykorzystującą biało-czerwony układ. Taki układ mają flagi Czech, Turyngii, Tyrolu i Górnej Austrii, a ponadto wielu miast w Niemczech. Podobną do naszej flagę, ale w odwrotnym układzie barw (czerwono-białym) mają Indonezja i Monako. Frankfurt nad Menem ma w herbie koronowanego białego orła w czerwonym polu, a i na fladze jej prawą część stanowią dwa pasy: czerwony i biały.
Warto na koniec dodać, że święto flagi jest obchodzone w wielu państwach świata, m.in. w Stanach Zjednoczonych, Meksyku, Kanadzie, Finlandii i Szwecji. Natomiast 2 Maja jest też obchodzony jako Dzień Polonii i Polaków za Granicą.
Robert Szydlik
Autor jest heraldykiem i samorządowcem. W swoim dorobku ma herby, flagi, sztandary i pieczęcie dla kilkudziesięciu jednostek samorządowych w Polsce. Projektował też medale (m.in. Krzyż Zachodni, medal Pro Bono Poloniae). Członek Komisji Heraldycznej przy MSWiA i Rady ds. Numizmatycznych NBP.