Wielce Szanowni Państwo,
Mam zaszczyt i przyjemność ogłosić w imieniu Kapituły Nagrody Nowa Kultura – Nowej Europy, że tegorocznym laureatem tego prestiżowego wyróżnienia jest profesor Csaba Kiss. To nie przypadek, że właśnie Csaba Kiss jest pierwszym węgierskim laureatem Nagrody imienia Stanisława Vincenza.
Stanisław Vincenz - patron tej prestiżowej Nagrody – w napisanym przed nieomal 80-ciu laty szkicu „Dar przyjaźni” z żalem przywoływał niespełnioną przed wiekami wspólnotę wyszehradzką. Równocześnie myśląc o narodach Europy Środkowej i o ich przyszłości podkreślał: „Lekceważenie lub tylko przeoczanie sąsiadów i w szczególności kulturalnego narodu przyjaciół przy równoczesnym sięganiu do tego, co dalekie, głównie z racji, że uznane na rynku światowym, a nie że wielkie, jest w konsekwencji brakiem szacunku dla siebie samego”. Trudno znaleźć kogoś, kto lepiej by to przesłanie Vincenza wcielał w życie niż prof. Csaba G. Kiss – wytrawny badacz nacjonalizmów, mitologii i symboliki narodowej Europy Środkowej. Jest przy tym dzisiaj szczęśliwym zbiegiem okoliczności, że profesor Kiss to także badacz i propagator dorobku Stanisława Vincenza, który przeżył na gościnnej węgierskiej ziemi czas II wojny światowej, dokąd (przypomnę) uciekł przed sowietami przez Karpaty ze swej huculskiej, wieloetnicznej małej ojczyzny!
Nasz dzisiejszy laureat to wybitny znawca problematyki środkowoeuropejskiej, historyk literatury i kultury, który jest zakorzeniony nie tylko we własnej kulturze węgierskiej. Jak mało kto profesor Kiss zadomowiony jest w kulturach sąsiadów, zwłaszcza Słowian: polskiej, słowackiej, chorwackiej czy czeskiej. Csaba Kiss to niestrudzony misjonarz wyszehradzkiej idei Europy Środka. Węgier, który tak wiele wysiłku poświęcił nie tylko na badanie tożsamości Jego własnego narodu, ale przede wszystkim może na zrozumienie duszy słowiańskich sąsiadów.
Europa Środka jest – dla profesora Kissa - naszym wspólnym losem, a nie terytorium o ściśle wyznaczonych granicach - (jak pisał György Konrád) to kwestia naszego światopoglądu, ale i wspólnota doświadczeń - nas samych i naszych sąsiadów. Doświadczenie węgierskiego października 1956 roku – tak ważne dla całego jego pokolenia – i reakcja Polaków na te wydarzenia utwierdziły Csabę Kissa w przekonaniu, że dialog obu naszych narodów dostarcza klucza i kontekstu dla zrozumienia dziejów Węgrów i Polaków, a także ich miejsca w kulturze i cywilizacji europejskiej. Swoistym dopełnieniem jego studiów porównawczych była odbyta w 1964 roku długa podróż autostopem po Polsce. Odtąd jest częstym gościem w naszym kraju, jako literat, badacz i wykładowca akademicki, spod jego pióra wyszło też wiele analiz paraleli polsko-węgierskich.
Gdy mit Europy Środka przeżywał swój szczególny triumf w latach 70-ch i 80-tych XX wieku, oznaczał wówczas jasne rozróżnienie pomiędzy sowiecką rzeczywistością, a europejskimi wartościami. Nie przypadkiem więc Csaba Kiss stał się szybko jednym z najaktywniejszych działaczy węgierskiej opozycji antykomunistycznej. We wrześniu 1987 roku był jednym z siedmiu założycieli Węgierskiego Forum Demokratycznego, jego rzecznikiem, a później jednym z jego wiceprezesów. Po spektakularnym zwycięstwie Węgierskiego Forum Demokratycznego, w pierwszych od dziesięcioleci wolnych wyborach parlamentarnych na Węgrzech w maju 1990 roku Csaba Kiss odszedł parę miesięcy później z aktywnej polityki! Ku zaskoczeniu swych politycznych przyjaciół – poświęcił się nauce, a może przede wszystkim misji ambasadora Europy Środka i poszukiwaniu tego co nas łączy, a nie dzieli! Niemcy powiedzieliby, że zamienił Mehrheit na Wahrheit.
Wybór orientacji środkowoeuropejskiej czy wyszehradzkiej na
Węgrzech początku lat 90-ch nie był wcale oczywisty. Wielu uważało, że Polska jest poza tradycyjną Europą Środkową, rozumianą bardziej habsbursko. Ludzie z elity ówcześnie rządzącej chadecji, tacy jak Csaba Kiss oraz premier Jozsef Antal przesądzili o tym, że inicjatywa wyszehradzka została podjęta przed Budapeszt w praktyce, jako realny projekt polityczny.
Magia Europy Środka, jej fenomen i jej dziedzictwo to problem,
któremu Csaba Kiss poświęca w swych licznych dziełach szczególną uwagę. Europa Środka to Jego świadomy wybór. To klucz do zrozumienia naszej tożsamości, do wyjaśnienia odrębności naszej wyszehradzkiej drogi. Bo Europa Środka to także przechowany świat wartości. Europa Środka to trudny dialog z sąsiadem i próba odpowiedzi na pytanie dlaczego twój przyjaciel jest moim wrogiem?
W latach 1992–1995 Csaba Kiss był dyrektorem Instytutu Europy Środkowej w Budapeszcie. Od 1995 roku jest profesorem w Katedrze Historii Kultury na Uniwersytecie im. Loránda Eötvösa w Budapeszcie. Wykładał również na niemieckojęzycznym Uniwersytecie Gyuli Andrássyego w Budapeszcie, bo ten słowianofil jest z wykształcenia germanistą! Ale o otwartości i wszechstronności (również językowej!) Csaby Kissa poligloty, niech świadczą jego gościnne profesury:
Humboldt-Universität zu Berlin (1999)
Université Marne-La-Vallée (1999)
Uniwersytet w Zagrzebiu (1999-2004)
Univerzita Konstantina Filozofa (Nitra)
2005-2007
Karlova Univerzita (Praha) 2008-2010
Obecnie jest visiting profesorem na Uniwersytecie Warszawskim. W tych peregrynacjach towarzyszy mu wiernie żona Andrea, której fascynacja misją wypełnianą przez Jej Męża są godne podziwu.
Profesor Kiss jest również twórcą pojęcia „miejsc wspólnej pamięci” – wypracowanego w swoistym dialogu z Pierrem Norą i jego „miejscami pamięci” lieux de mémoire, jednym z najważniejszych terminów we współczesnej humanistyce. „Europa Środkowa jako wspólnota pamięci” w ujęciu Csaby G. Kissa jest jednak propozycją pojemniejszą i dużo lepiej odpowiadającą specyfice naszej wyszehradzkiej części kontynentu. Jest także wyzwaniem i zadaniem dla wszystkich troszczących się dziś o wielonarodowe dziedzictwo Europy Środka.
W 1987 roku przygotowując w Budapeszcie uroczystości 100-lecia
urodzin Stanisława Vincenza Csaba Kiss – tak charakteryzował swego bohatera i patrona naszej dzisiejszej Nagrody:
„Aktualność dorobku literackiego Vincenza polega głównie na negacji wyłączności prawd narodowych, a równocześnie aprobacie różnorodności kulturowej. W dziełach był kontynuatorem tego dziedzictwa Galicji Wschodniej, swej małej ojczyzny, dla której podstawowym czynnikiem była tolerancja, otwartość wobec siebie narodów i kultur”.
Ten testament Vincenza profesor Csaba Kiss już wypełnił z naddatkiem, a dziś go z powodzeniem rozwija, multiplikuje, propaguje i buduje mosty. Bo lekcja Europy Środkowej Csaby Kissa to lekcja dialogu z innym i zwierciadło, w którym przeglądamy się my sami, w którym przegląda się nasza Europa Środka.
Dostojny Laureacie, Drogi Przyjacielu, Kochany Csabo dziś za tą lekcję dziękujemy Ci w Twoim trudnym dla Słowian języku: köszönöm szépen.