Dla kilkudziesięciu tysięcy Polaków przebywających na Węgrzech w czasie II wojny światowej, czasopismo „Wieści Polskie. Półtygodnik Uchodźctwa Polskiego” było głównym źródłem informacji z zakresu polityki, organizacji życia uchodźczego oraz popularyzatorem kultury polskiej i węgierskiej. Na łamach ponad 600 numerów periodyku prześledzić można życie polskiej diaspory artystycznej i intelektualnej, między innymi poprzez publikacje utworów autorstwa polskich poetów i literatów znajdujących się na Węgrzech, jak również pierwsze przekłady dzieł węgierskich twórców, a także teksty dotyczące stosunków polsko-węgierskich.
Fig. 1. Żołnierz polski i węgierski na przełęczy Użockiej będącej granicą między Polską a Węgrami.
Źródło: Magyar korridor: Varsó 1944/Facebook.
Uchodźcy polscy na Węgrzech
Chociaż Królestwo Węgier politycznie sprzymierzone było z hitlerowskimi Niemcami, to w praktyce dość przychylnie spoglądało na sprawy polskie. Według oficjalnych obliczeń z 11 września 1939 r., dzięki otwartym granicom, podczas trwania kampanii wrześniowej na terytorium Węgier znalazło się ponad 40 tysięcy internowanych polskich wojskowych oraz 14 tysięcy cywili. Umieszczeni zostali oni w odpowiednio podlegających Ministerstwu Honwedów obozach wojskowych oraz w obozach cywilnych, za które odpowiadało Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. Części udało się dotrzeć do Budapesztu, w którym funkcjonowała niewielka, przedwojenna diaspora polska. Trudno jest oszacować dokładną liczbę przebywających na terenie Węgier Polaków ze względu na to, że przez cały okres trwania wojny, z jednej strony – wielu z nich emigrowało dalej w celu dołączenia do tworzących się m.in. na zachodzie oddziałów wojskowych. Z drugiej strony – na Węgry docierali nowi uchodźcy, którym udało się przedostać z terenów okupowanej Polski. Należy zaznaczyć, że Polacy rozproszeni byli między obozami wojskowymi oraz cywilnymi – zlokalizowanymi wokół jeziora Balaton, na wsiach a także, po części, w Budapeszcie. Opieką nad polskimi uchodźcami zajmowały się m.in. Komitet Obywatelski do Spraw Opieki nad Uchodźcami Polskimi na Węgrzech, powstały jeszcze przed wojną Instytut Polski, czy Amerykański Komitet Pomocy Polakom.
Prasa Uchodźcza na Węgrzech
Według obliczeń Krzysztofa Woźniakowskiego – badacza polskiej prasy na uchodźctwie, dla tak licznej i rozproszonej diaspory, dla której dodatkową trudnością była bariera językowa utrudniająca czerpanie informacji z lokalnych gazet, z inicjatyw oddolnych lub instytucyjnych powstały na Węgrzech ponad 54 czasopisma, z których większość nie przetrwała do naszych czasów. Ich podstawowym celem było przekazywanie informacji „z kraju i ze świata” oraz tych, które dotyczyły organizacji polskiego życia na uchodźctwie.
W początkowym okresie polskiego uchodźctwa na Węgrzech (wrzesień-listopad 1939 r.) to właśnie w obozach wojskowych powstawało najwięcej prasy, która przyjmowała postać „gazetek mówionych”, „gazetek ściennych”, broszur informacyjnych. Żywot większości z nich był dosyć krótki ze względu na to, że członkowie ich redakcji stosunkowo szybko zmieniali miejsce swojego pobytu. Duża część tego rodzaju efemerycznych wydawnictw nie zachowała się ze względu na, między innymi, bardzo niską jakość wykonania gazetek, powstających np. poprzez przepisywanie na kalce maszynopisu, czy nawet pisanie ręczne, a także z powodu wtórnego użycia papieru będącego ich nośnikiem, w czasach jego permanentnego niedoboru, czy wręcz zupełnego braku.
Podczas wizytacji obozów przez attaché prasowego Jana Ulatowskiego szybko podjęta została decyzja o zorganizowaniu centralnego pisma, które odpowiadałoby zapotrzebowaniu Polaków na informację. Dzięki temu, w krótkim czasie powstało najprężniej działające czasopismo dla Polaków na Węgrzech – wspomniane we wstępie „Wieści Polskie. Półtygodnik Uchodźctwa Polskiego”. Oprócz niego, wśród istotnych periodyków polskiego uchodźctwa na Węgrzech wymienić można także „Materiały obozowe”, „Rocznik Polski”, oraz ukazujące się po zamknięciu „Wieści” – „Słowo”.
Wieści Polskie - Misja i charakter pisma
„Wieści Polskie. Półtygodnik Uchodźctwa Polskiego” założone zostały przez wspomnianego wyżej attaché prasowego ambasady RP w Budapeszcie Jana Ulatowskiego. W skład redakcji wchodzili dziennikarze krótko działającej „Gazetki”, która ukazywała się zaledwie przez 9 dni w budapeszteńskim hotelu „Metropol”. Początkowo „Wieści Polskie” podlegały Poselstwu RP, do czasu jego zlikwidowania w połowie stycznia 1941 r. Potem działały jako samodzielna redakcja, uzależniona jedynie od rządu w Londynie, pobierając fundusze na działalność od delegata ministra finansów w Budapeszcie – Adama Meissnera. Nominalnie były pismem prywatnym, redagowanym przez Jenő Kajtára.
Fig. 2. Strona tytułowa „Wieści Polskie. Półtygodnik Uchodźctwa Polskiego”, nr 1 z 2 listopada 1939 r.
Źródło: Polona.
Przez cały okres działalności, trwający od 2 listopada 1939 r. do 24 marca 1944 r., „Wieści Polskie” drukowane były w zakładzie graficznym „Athenaeum”. Początkowo ukazywały się dwa razy w tygodniu: w środy i soboty; od 30 stycznia 1940 r. trzy razy w tygodniu: we wtorki, czwartki i soboty, z kolei od 10 października 1941 r.: w środy, piątki i niedziele. Zwiększeniu uległa także liczba stron, z początkowych czterech do ośmiu, które wraz z nową numeracją periodyku ukazywały się od 9 lipca 1943 r.
„Wieści Polskie” w zamyśle miały być uniwersalnym dziennikiem, chociaż z początku, cytując Zbigniewa Antoniewicza, „miały charakter raczej magazynu literackiego”. Wiadomości czerpano z prasy węgierskiej i niemieckiej ukazującej się na Węgrzech oraz zagranicznej – głównie Szwajcarskiej. Sporadycznie posługiwano się przemycanymi gazetami polskimi wydawanymi na emigracji. Ze względu na sytuację polityczną oraz sprawdzanie treści zamieszczanych w gazetce przez cenzorów ambasady Rzeszy, informacje dotyczące geopolityki oraz sytuacji panującej w Polsce musiały być przedstawiane w sposób jak najbardziej ogólny i nie odbiegający od wymowy oficjalnego przekazu – szczególnie w okresie gdy funkcję redaktora naczelnego pełnił Zbigniew Kościuszko (czerwiec 1940-marzec 1944). Ułatwieniem w pracy dla redakcji była przychylność cenzora Istvána Mészárosa, prywatnie tłumacza literatury polskiej i przyjaciela Jana Ulatowskiego. Z czasem, wraz ze zmianami rządów na Węgrzech, coraz bardziej odchodzono od polityki na rzecz tekstów społeczno-gospodarczych oraz dotyczących kultury i oświaty. Publikowano, oprócz klasyków, poematy polskich literatów na uchodźctwie oraz ich tłumaczenia literatury węgierskiej. Starano się przybliżać uchodźcom kulturę węgierską oraz historię przyjaźni i bliskich relacji między dwoma krajami. W tekstach o tematyce historycznej skupiano się w szczególności na okresie od XI do XIX w., poruszając tematy dotyczące kontaktów dynastycznych oraz przybliżając sylwetki mniej lub bardziej znanych osób zasłużonych dla historii obu krajów. Autorem zdecydowanej większości tekstów dotyczących hungariców bądź polono-hungariców był Jan Reychman, w mniejszym stopniu Tibor Csorba i inni.
Na strukturę „Wieści Polskich” składało się wiele rubryk, takich jak „Notatki kulturalne”, „Kalendarz wojny”, „Z kraju i ze świata”, „Polacy na szlakach świata”, czy „Rozrywki umysłowe”. Niektóre z nich były stałe, pozostałe pojawiały się od czasu do czasu. Oprócz nich, wyróżnionych graficznie było kilka dodatkowych, autonomicznych dodatków, do których należały 54 edycje „Kącika dla dzieci” redagowanego przez Franciszkę Karczyńską-Bogucką (pseud. „ciocia Terenia”), czy 18 edycji „Życia religijnego” za które odpowiedzialny był organ Katolickiego Duszpasterstwa Polskiego na Węgrzech. Ponadto w kilku edycjach ukazały się: „Życie prawnicze” (za które odpowiadał organ nieformalnego tzw. Koła Prawników Polskich przy Instytucie Polskim w Budapeszcie) oraz jednorazowy „Dodatek literacki” przygotowany na Święta Bożego Narodzenia w grudniu 1941 r., pod redakcją Stanisława Vincenza.
Redakcja „Wieści Polskich” odpowiadała za powstanie czterech publikacji książkowych, które ukazały się w serii „Biblioteczka Uchodźcy na Węgrzech”. Publikacje te załączane były do numerów jako dodatek specjalny dla prenumeratorów lub w formie bezpłatnego kolportażu przeznaczonego dla osadzonych w obozach. Pierwszy z dodatków ukazał się w maju 1940 r. i składały się na niego „Opowiadanie Sobolewskiego” Adama Mickiewicza oraz dwa utwory Eugeniusza Małaczewskiego: „Dzieje Baśki Murmańskiej” i „Koń na wzgórzu”. W dodatku z lipca 1940 r. znalazły się wyjątki z ksiąg 11 i 12 „Pana Tadeusza” Mickiewicza, „Wspomnienia z Maripozy” Henryka Sienkiewicza” oraz nowela „Matka” pióra Władysława Reymonta. Pozostałe dwie książeczki rozpowszechniane były bezpłatnie we wszystkich obozach na Węgrzech. Pierwsza z nich, z października 1942 r., autorstwa Stanisława Vincenza, nosiła tytuł „O książkach i czytaniu”. Druga – zatytułowana „Samotne piękno. Wybór poezji emigracyjnej”, ukazała się we wrześniu 1943 r. Poza działalnością wydawniczą „Wieści Polskie” zorganizowały dla swoich czytelników dwa konkursy. Pierwszy z nich, rozstrzygnięty w kwietniu 1941 r., dotyczył tematyki społecznej – form samopomocy obozowej. Natomiast drugi, rozstrzygnięty w kwietniu 1943 r., miał charakter naukowy i dotyczył kultury Węgier.
Dziennikarze i literaci współpracujący z pismem
Redakcja „Wieści Polskich” składała się z grona zasłużonych w Polsce dziennikarzy: Zygmunta i Jadwigi Boguckich, Janusza Kowalczuka, Zbigniewa Grotowskiego, Jerzego Szwajcera, Romana Michalskiego, Stanisława Jankowskiego. W trwającej ponad cztery lata działalności, pismem zarządzało trzech redaktorów naczelnych. Pierwszym z nich, na okres dwóch miesięcy, był założyciel Jan Ulatowski, który po zakończeniu działań organizacyjnych przekazał gazetę byłemu redaktorowi naczelnemu „Dziennika Poznańskiego”, Józefowi Winiewiczowi, który piastował swój urząd przez pół roku (do czerwca 1940). Ostatnim, i jednocześnie najdłużej działającym redaktorem naczelnym „Wieści Polskich” był Zbigniew Kościuszko, który zarządzał gazetą do momentu jej zamknięcia, w związku z wkroczeniem na teren Węgier wojsk niemieckich w marcu 1944 r. W czasie gdy funkcję redaktora naczelnego pełnił Kościuszko, zmieniono nastawienie do polityki informacyjnej, starając się by wiadomości były jak najbardziej neutralne i ogólne. Nastawiono się na publikację informacji i tekstów kulturalno-oświatowych oraz dotyczących życia na uchodźctwie. Wzmocniono współpracę z polskimi literatami tworzącymi na Węgrzech, do których należeli: Kazimiera Iłłakowiczówna, Lew Kaltenbergh, Tadeusz Fangrat, Adam Niemczyc, Maria Grażyna Ławrukaniec, Stanisław Vincenz, Jolanta Leliwa. Zdecydowana większość spośród publikowanych na łamach „Wieści” utworów należących do autorów przebywających na emigracji wyszła spod pióra Kazimiery Iłłakowiczówny (około 30).
Fig. 3. Ogłoszenie o wykładzie Kazimiery Iłłakowiczówny na temat jej pobytu w Rumunii i na Węgrzech.
Źródło: Polona.
W „Wieściach Polskich” często publikowane były pierwsze tłumaczenia oraz recenzje wydań książkowych zawierających utwory poetów węgierskich, takich jak József Attila (tł. Tadeusz Fangrat), Ady Endre (tł. Tadeusz Fangrat) i Áprily Lajos (tł. Kazimiera Iłłakowiczówna, Adam Bahdaj – ps. Jan Kot, Stanisław Vincenz). Wśród tłumaczy poezji szczególnie aktywni byli Kazimiera Iłłakowiczówna i Tadeusz Fangrat. Wielu z wymienionych literatów w swojej późniejszej karierze dalej zajmowało się tłumaczeniami tekstów z języka węgierskiego, między innymi na łamach „Szpilek” (m.in. Tadeusz Fangrat, Adam Bahdaj).
***
Istotna rola „Wieści Polskich” wyrażała się również w ich szerokiej dystrybucji do obozów jenieckich w Niemczech, Francji, Chorwacji, Włoch, Rumunii, Szwajcarii, Szwecji, Turcji, Hiszpanii, Portugalii. Były one dzięki temu, obok „Polish Review”, czy „Polski Walczącej”, jednymi z najważniejszych czasopism dla uchodźctwa polskiego czasów drugiej wojny światowej.
Maria Jaworska
Z wykształcenia archeolog śródziemnomorski, absolwentka Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. Doktorantka na Wydziale Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego. Uczestniczka polskich badań archeologicznych, m.in. w Ptolemais (Libia), Novae (Bułgaria), Apsaros (Gruzja). Jedną z jej pasji jest popularyzacja historii.
Wybrana literatura:
Antoniewicz Z., Uchodźcza prasa na Węgrzech (1939-1944), Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego XIV/2-3, 1975, s. 285-309
Stasierski K., Polscy uchodźcy na Węgrzech w latach 1939-1945, Przegląd Historyczny 52/2, 1961, s. 247-273
Woźniakowski K., Budapeszteńskie „Wieści Polskie” (1939–1944): główny periodyk polskiego wojennego uchodźstwa na Węgrzech. Część 2: Czas poszukiwań — redakcja Józefa Winiewicza (styczeń — czerwiec 1940), Rocznik Historii Prasy Polskiej XVII (24), z. 2, 2014, s. 6-31
Woźniakowski K., Budapeszteńskie „Wieści Polskie” (1939-1944): główny periodyk polskiego uchodźctwa na Węgrzech. Część 3: Czas stabilizacji i rozwoju — redakcja Zbigniewa Kościuszki (czerwiec 1940 – marzec 1944), Rocznik Historii Prasy Polskiej XVIII (37), z. 1, 2015, s. 60-122
Woźniakowski K., Polskie czasopiśmiennictwo uchodźcze na Węgrzech 1939-1945, Opole 2016